[…] Τα παιδιά των δημοσίων σχολείων ζωγράφισαν αυτά που τους στερεί η κρίση, τους «κλέφτες» που τους πήραν τα λεφτά, τους «κακούς» που θέλουν να μας βλάψουν, τις «στεναχωρημένες οικογένειες» τους και τα προβλήματα που έχουν ή ακόμα και την ίδια την κρίση προσωποποιημένη: «‘Ενα κακό τέρας που ήρθε και έφαγε τα λεφτά μας και μας προκάλεσε τόσα προβλήματα.». Τα παιδιά των ιδιωτικών σχολείων με την σειρά τους ζωγράφισαν την κρίση των άλλων και φρόντισαν να κρατήσουν μια ασφαλή απόσταση! […] καταλήγουν σε μία βασική λύση, εκείνη της τιμωρίας, άμεσης ή έμμεσης. Άμεσης, μέσω κλοπής των ήδη κλοπιμαίων που μας ανήκουν, καθώς και έμμεσης, μέσω της δικαιοσύνης […] Η πτυχιακή έρευνα της Ελένης Σουκούρογλου στο τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Φωτεινής Τσαλίκογλου, αναδεικνύει τον ιδιαίτερο τρόπο που τα μικρά παιδιά αντιλαμβάνονται την κρίση. Στην έρευνα συμμετείχαν παιδιά παιδικού σταθμού και πρώτης δημοτικού -δημόσιου και ιδιωτικού- από τις περιοχές της Νέας Φιλαδέλφειας και του Καματερού, ηλικίας από 4 έως 6,5 ετών.
Τι ξέρουν τα παιδιά για την κρίση;
«Εγώ νομίζω οικονομική κρίση είναι πολλά. Είναι ο κόσμος που δεν έχει να φάει, ο κόσμος που πηγαίνει όλη μέρα στην δουλειά αλλά δεν πληρώνεται, όπως γινόταν και με την μαμά μου πριν την διώξουν, ο κόσμος που δεν έχει δουλειά και ο κόσμος που είναι στους δρόμους γιατί δεν μπορεί να πληρώσει σπίτι.» (Νικολέτα, ετών 6).
Τα μικρά παιδιά «γνωρίζουν» είναι εξοικειωμένα με τη λέξη «κρίση».
Ένας από τους καλύτερους τρόπους να εκφράσουν όλα αυτά που νιώθουν, ακούν, ζουν, σκέφτονται, είναι και η ζωγραφική:
Η Ευαγγελία (5 χρονών) ζωγραφίζει δύο κλέφτες που τους πήραν τα λεφτά από το σπίτι, λεφτά μάλιστα τα οποία τα πετούν στον ουρανό και η οικογένειά της που τα θέλει, δεν μπορεί να τα φτάσει.
Η Μελίνα (5 χρονών) ζωγραφίζει την κρίση με μορφή: Είναι μία χοντρή κυρία, με μεγάλα χέρια και πόδια επειδή τρώει πολύ, τρώει τα ευρώ μας σαν τον κακό λύκο του παραμυθιού. Το στόμα είναι τεράστιο για.. «να μας φάει»
Ο Ζήσης (5 χρονών) ζωγραφίζει ένα σπίτι, χωρίς σκεπή μεν, χαμογελαστό δε. Ο ήλιος χαμογελά δυνατός από πάνω του «που όλα είναι ήρεμα», όπως λέει ο ίδιος. Τα προβλήματα, υποστηρίζει, είναι τα γιγάντια λουλούδια έξω από το σπίτι.
Τα παιδιά των δημοσίων σχολείων ζωγράφισαν αυτά που τους στερεί η κρίση, τους «κλέφτες» που τους πήραν τα λεφτά, τους «κακούς» που θέλουν να μας βλάψουν, τις «στεναχωρημένες οικογένειες» τους και τα προβλήματα που έχουν ή ακόμα και την ίδια την κρίση προσωποποιημένη:
«‘Ενα κακό τέρας που ήρθε και έφαγε τα λεφτά μας και μας προκάλεσε τόσα προβλήματα.».
Τα παιδιά των ιδιωτικών σχολείων με την σειρά τους ζωγράφισαν την κρίση των άλλων και φρόντισαν να κρατήσουν μια ασφαλή απόσταση! Ζωγράφισαν την φτώχεια, την στεναχώρια, τα προβλήματα που έχει επιφέρει όλη αυτή η κατάσταση, με μια διαφορά όμως:
Τα προβλήματα τα έχουν οι άλλοι, οι φτωχοί, τα ίδια τα παιδιά και οι οικογένειες τους είναι καλά, δεν πλήττονται, βαθιά τουλάχιστον, από την κρίση, αν και θα ήθελαν να βοηθήσουν αυτούς που το χρειάζονται. Με λίγα λόγια η μία κατηγορία παιδιών γνωρίζει βιωματικά ενώ η άλλη θεωρητικά.
Στις συνεντεύξεις τους τα παιδιά είχαν μια απάντηση για όλα.
«Ποιός φταίει;», ρωτήθηκαν, και οι απαντήσεις ήταν πολλές:
Η πολιτική, η εξουσία, η κυβέρνηση, τα πολιτικά πρόσωπα που όπως είπαν «Μας τα φάγανε», οι Γερμανοί, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο που «Θα μας μαλώσει αν πάρουμε πολλά παιχνίδια» ( Γιώργος, ετών 4,5), ή με απλά λόγια οι κακοί, οι κλέφτες.
Ακόμα και οι απλοί πολίτες ευθύνονται γιατί δεν δούλεψαν όσο έπρεπε.
Η κρίση, σύμφωνα με τα παιδιά, έχει δημιουργήσει και βασικά προβλήματα, με κυριότερο, όπως ανέφεραν τα μικρότερα παιδιά, την έλλειψη χρημάτων για την αγορά παιχνιδιών, πράγμα, θα λέγαμε, πιθανόν ανώδυνο για τον κόσμο των μεγάλων αλλά σημαντική απώλεια για εκείνα.
Ωστόσο, τα λεγόμενά τους μέσα από τις συνεντεύξεις έδειξαν ότι στις οικογένειες τους υπάρχουν χρήματα μόνο για τις βασικές βιοποριστικές ανάγκες και για τίποτα περαιτέρω από άποψη ποιότητας ζωής.
Τα μεγαλύτερα παιδιά, επεσήμαναν την έλλειψη βασικών πρώτων αναγκών όπως τροφή ή κατοικία, ως αποτέλεσμα της κρίσης.
Συνέπειες βέβαια εκτός από πρακτικές υπάρχουν και στον συναισθηματικό τομέα:
«Η μαμά φωνάζει όταν τους βλέπει (τους κακούς) και κλαίει… Μερικές φορές κλαίει όταν της ζητάω κάτι και κάποιες άλλες τσακώνεται με τον μπαμπά» (Ευαγγελία, 5 ετών )
«Στενοχωριόμαστε πάρα πολύ… Στεναχωριόμαστε που δεν μπορούμε να αγοράσουμε αυτά που θέλουμε και φαγητό δεν έχουμε» (Κατερίνα, 6 ετών), «Λυπημένη, θυμωμένη» (νιώθει).
«Η μαμά κλαίει, της λέω, δεν πειράζει θα της πάρω κούκλα να μην κλαίει» (Λένα, 6 ετών)
Και για όλη αυτήν την κατάσταση… ποιά θα ήταν η λύση;
Τα παιδιά καταλήγουν σε μία βασική λύση, εκείνη της τιμωρίας, άμεσης ή έμμεσης. Άμεσης, μέσω κλοπής των ήδη κλοπιμαίων που μας ανήκουν, καθώς και έμμεσης, μέσω της δικαιοσύνης.
Άλλη μία λύση που προτείνουν είναι η εργασία, καθώς και το να κάνουν οι άνθρωποι οικονομία. Επίσης μπορούν να μετακομίσουν στο εξωτερικό και να σταματήσουν «να μοιρολατρούν», όπως χαρακτηριστικά αναφέρθηκε.
Αυτό που ξεχωρίζει και αξίζει να σημειωθεί όμως είναι η αισιοδοξία των παιδιών. Των παιδιών που είναι εδώ και ζουν αυτά που ζούμε και εμείς αλλά δεν παύουν να ελπίζουν και να φροντίζουν να περνάνε καλά ακόμα και αν δεν έχουν όλα όσα θέλουν.
Άλλωστε όπως είπε και η Μίνα ( 5,5 χρονών): «Όλα καλά θα πάνε, αφού όλες οι ιστορίες και τα παραμύθια έχουν πάντα καλό τέλος!».-
Η Eλένη Σουκούρογλου αφηγείται στην Κρυσταλία Πατούλη, πως ένιωσε καθ’ όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής της έρευνάς της:
Ξεκινώντας θεωρούσα δύσκολο να τα καταφέρεις να κάνεις τόσο μικρά παιδάκια να ανοιχτούν και να μιλήσουν γενικά, αλλά και ειδικά, για ένα τόσο πολύπλοκο θέμα όπως η κρίση. Η πραγματικότητα όμως με διέψευσε.
Η ανάγκη αυτών των μικρών παιδιών να μιλήσουν και να παραπονεθούν για την κατάσταση που βιώνουν με έκανε να καταλάβω ότι δεν πρέπει να υποτιμάμε αυτά τα μικρά μυαλουδάκια, αλλά αντίθετα πρέπει να είμαστε εκεί, να τα ακούμε και να τα στηρίζουμε.
Το γεγονός ότι έπαιξα αυτόν το ρόλο στη ζωή τους, έστω και για ένα μικρό χρονικό διάστημα, με γέμισε χαρά, αγάπη κι ευγνωμοσύνη.
Δεν κρύβω βέβαια τη θλίψη που μου προκάλεσε η εικόνα της ελληνικής οικογένειας μέσα από τα μάτια των παιδιών της, που όσο κι αν προσπαθεί να τα προστατέψει από τα προβλήματα δεν τα καταφέρνει.
Το σημαντικότερο όμως από όλα για μένα είναι ότι κατάφερα να δω αυτή τη μαύρη εποχή που ζούμε με άλλα μάτια, ενώ παράλληλα η αισιόδοξη άποψη ότι «όλα θα πάνε καλά γιατί έτσι συμβαίνει πάντα στο τέλος» που τόσο απλόχερα και με σιγουριά μου χάρισαν αυτά τα παιδάκια, είναι ανεκτίμητη!-
*Η Eλένη Σουκούρογλου, είναι Απόφοιτος τμήματος ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Το παρόν άρθρο δημοσιεύεται στα πλαίσια της Έρευνας για την Κρίση, που ξεκίνησε το 2010 η Κρυσταλία Πατούλη, με τη συμμετοχή προσώπων των γραμμάτων, των επιστημών και των τεχνών, που απαντούν για τις αιτίες και τις λύσεις της κρίσης, σε έναν δημόσιο διάλογο του tvxs.gr με πάνω από 260 άρθρα και συνεντεύξεις συνολικά.
Διαβάστε επίσης: Πώς βιώνουν οι έφηβοι την κρίση; Της Αναστασίας Αδάμ
- Τι να κάνουμε;
- Δημόσιος διάλογος tvxs – Τί πρέπει να κάνουμε;
- Ελένη Σουκούρογλου
- Πατούλη Κρυσταλία
- Φωτεινή Τσαλίκογλου
—
Ακολουθεί ολόκληρη η πτυχιακή εργασία: «Η αναπαράσταση της έννοιας της οικονομικής κρίσης στα παιδιά της πρώτης παιδικής ηλικίας»
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ – ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
«Η αναπαράσταση της έννοιας της οικονομικής κρίσης στα παιδιά της πρώτης παιδικής ηλικίας»
Σουκούρογλου Ελένη
Επόπτρια Καθηγήτρια: Τσαλίκογλου Φωτεινή
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η παρούσα ποιοτική έρευνα έχει ως βασικό στόχο της να καταδείξει την αναπαράσταση του φαινομένου της οικονομικής κρίσης από μεριάς παιδιών της πρώτης σχολικής ηλικίας, εκ των οποίων τα μισά φοιτούν σε δημόσιο και τα υπόλοιπα σε ιδιωτικό σχολείο. Πέρα από την εύρεση της προαναφερθείσας αναπαράστασης σκοπεύει να εντοπίσει τυχόν διαφορές ανάμεσα στα δύο είδη του δείγματος. Ως μέθοδος συλλογής δεδομένων κρίθηκε κατάλληλη η ημι-δομημένη συνέντευξη με κύρια εργαλεία τη ζωγραφιά και τη χρήση κοινωνικής ιστορίας. Ως μέθοδος ανάλυσης περιεχομένου των δεδομένων που προέκυψαν από τις απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις χρησιμοποιήθηκε η κατηγοριακή ανάλυση. Τέλος τηρήθηκε η ανωνυμία του δείγματος λόγω ερευνητικού απορρήτου.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
-«Και όταν δεν έχει δουλειά και λεφτά κάποιος τί κάνει»;
-«Τραγουδάει στον δρόμο και του δίνουν λεφτά σε ένα ποτηράκι». Παναγιώτης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Μια φορά κι έναν καιρό, σ’ ένα μοναχικό νησάκι, από το πρωί άρχισε να φυσάει ένας δυνατός αέρας, ένας άνεμος. Όμως τα νησιά συχνά τα δέρνουν οι ανέμοι, γι’ αυτό και οι κάτοικοι δεν ανησύχησαν. Απλώς, για να μην τους πάρει ο αέρας και τους ρίξει στη θάλασσα, κλειδαμπαρώθηκαν στα σπίτια τους. Κι όταν πια το φύσημα του ανέμου δεν ακουγόταν πουθενά, οι νησιώτες άρχισαν ν’ ανοίγουν πόρτες και παράθυρα. Όμως τι βλέπανε τα μάτια τους; Τι θέαμα! Τι λάμψη! Όλα ήταν σκεπασμένα από χρυσάφι!… Αλλά αυτό που οι νησιώτες νόμισαν τύχη ήταν τελικά κακοδαιμονία. Άλλαξε ο τρόπος ζωής τους: Κοιμούνταν τη μέρα και ζούσαν τη νύχτα, γιατί τους τύφλωνε το χρυσάφι που έλαμπε στον ήλιο, κι όταν τους τέλειωσαν τα τρόφιμα, καθώς δεν είχαν πια γη να καλλιεργήσουν, έπεσαν στα νύχια ενός κερδοσκόπου καπετάνιου από το διπλανό νησί. Τελικά, το χρυσάφι στα χέρια του καπετάνιου γίνεται κοπριά και οι νησιώτες ξαναβρίσκουν την όμορφη και εύφορη γη τους».
Το ζήτημα της έλλειψης χρημάτων, αγαθών, εργασίας, επομένως κατ’ επέκταση ταυτότητας, είναι ένα μείζον πλέον ζήτημα, το οποίο απασχολεί όχι μόνο τον κλάδο της Ψυχολογίας, μα αρκετών ακόμη τομέων επιστήμης. Στην παρούσα έρευνα θα μας απασχολήσει η αναπαράσταση μίας τόσο πολυσήμαντης και πολύπλοκης έννοιας, όπως εκείνη της οικονομικής κρίσης, όχι από άμεσα ενδιαφερόμενους, δηλαδή από εργαζόμενους και μη, μα από εμμέσως ενδιαφερόμενους, δηλαδή από τα ίδια τα παιδιά. Πώς ένα παιδί αντιλαμβάνεται τέτοιους όρους? Σίγουρα όχι βρισκόμενο σε αλυσιδωτά κυνικά οικονομικά πλαίσια. Ένα παιδί αντιλαμβάνεται την κατάσταση γύρω του με τον πιο απλό τρόπο: με αυτό που νιώθει και προσλαμβάνει από το γύρω περιβάλλον του.
Η παρούσα έρευνα διαιρείται σε δύο βασικά μέρη:
Στο Α΄ μέρος Θεωρητικό παρατηρείται η ανάλυση βασικών εννοιών. Πιο συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο βλέπουμε την ανάλυση της έννοιας της αναπαράστασης, έτσι όπως ορίζεται κοινωνιοψυχολογικά.
Στο δεύτερο κεφάλαιο δίδονται πληροφορίες σχετικά με την έννοια της οικονομικής κρίσης σε ό,τι αφορά τον ορισμό της, πιθανά και αίτια και απόψεις παιδιών.
Στο τρίτο κεφάλαιο πραγματοποιείται η ανάλυση της παιδικής ανάπτυξης, βασιζόμενες στις βασικότερες θεωρίες.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, τέλος, γίνεται λόγος για το παιδικό σχέδιο, την αναδρομή του, καθώς και τη χρήση του ως ερευνητικού εργαλείου.
Στο Β΄ μέρος Ερευνητικό βλέπουμε να αναπτύσσεται με πρακτικό τρόπο η έρευνα. Πιο συγκεκριμένα στο κεφάλαιο πέμπτο αναφέρονται οι βασικοί στόχοι και ο σκοπός της παρούσας έρευνας, καθώς και το παρόν δείγμα.
Στο έκτο κεφάλαιο πραγματοποιείται η ανάλυση περιεχομένου του λόγου των παιδιών, καθώς και η πρέπουσα αναφορά στα ιχνογραφήματά τους.
Στο έβδομο κεφάλαιο δίδονται συνοπτικά τα συμπεράσματα της παρούσας έρευνας
Τέλος ακολουθεί επίλογος, καθώς και παραρτήματα με τις απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
1.1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
Ο άνθρωπος, από την πρώτη στιγμή που αρχίζει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του αρχίζει να σκέπτεται (Moscovici,1995). Επεξεργάζεται τον καταιγισμό ερεθισμάτων που λαμβάνει και τα χρησιμοποιεί ώστε να δημιουργήσει τις δικές του γνώσεις. Ο κάθε άνθρωπος λοιπόν, από μικρή ηλικία, προσπαθώντας να εξερευνήσει και να κατανοήσει τον κόσμο, αυτοσχεδιάζει και δημιουργεί δικούς του κανόνες και αιτίες για να εξηγήσει τις εμπειρίες του. Υποστηρίζει αυτά που πιστεύει, είτε είναι σωστά είτε όχι, και προσπαθεί να ενισχύει συνεχώς τις απόψεις του. Με λίγα λόγια η σκέψη του είναι αναπαραστασιακή. Όπως επισημαίνει και ο Μoscovici (1976) άλλωστε, ο άνθρωπος κατέχει την φρεσκάδα της φαντασίας και την επιθυμία να δώσει νόημα στο σύμπαν που τον περιβάλλει. Και ο μόνος τρόπος να μπορέσει το άτομο να ελέγξει και να εξηγήσει το περιβάλλον είναι να το απλοποιήσει, να το κάνει πιο οικείο, προβλέψιμο. Με λίγα λόγια να το αναπαραστήσει με τον δικό του τρόπο ανάλογα με τις δικές του αξίες, αρχές, ιδέες και γνώσεις (Rateau,2000).
Βασική θέση της Γνωστικής Ψυχολογίας είναι ότι οι πληροφορίες του περιβάλλοντος γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας από τον εγκέφαλο μέσω γνωστικών διαδικασιών όπως της αντίληψης, της προσοχής, της μνήμης και της σκέψης. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι πιστεύουν πως ο τρόπος με τον οποίο ένας οργανισμός αποκτά πληροφορίες από το περιβάλλον εξαρτάται από τρεις βασικές ικανότητες :
α) την ικανότητα αναπαράστασης του περιβάλλοντος, β) την ικανότητα του χειρισμού και αλλαγών αυτών των αναπαραστάσεων και γ) την ικανότητα αξιοποίησης των αποτελεσμάτων της γνωστικής διαδικασίας (Βοσνιάδου, 2003 ). Αναπαράσταση δηλαδή, σύμφωνα με την Γνωστική Ψυχολογία. Είναι οι ενδιάμεσες καταστάσεις που διαμορφώνονται στο εσωτερικό ενός συστήματος που χρησιμοποιεί πληροφορίες για να πετύχει τους στόχους του.
Μιλώντας για αναπαραστάσεις βέβαια δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε το άτομο από την κοινωνία. Οι εμπειρίες άλλωστε δημιουργούνται απαραίτητα μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Αναπαραστάσεις είναι η «κατασκευή» της πραγματικότητας του κάθε ατόμου ξεχωριστά καθώς και η ερμηνεία της πραγματικότητας αυτής. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την κατασκευή και την ερμηνεία αυτή είναι πολλοί. Τόσο οι κοινωνιοψυχολογικές ταυτότητες των ατόμων(φύλο, ηλικία, κοινωνική τάξη, πολιτικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις κλπ) όσο και η σκοπιμότητα αυτής της κατασκευής(για ποιόν λόγο γίνεται) όσο και το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζεται παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο καθώς καθορίζουν τις διαφορές στην αναπαραστασιακή σκέψη.
Μέσα στην κοινωνία λοιπόν, θα μπορούσαμε να ορίσουμε τις κοινωνικές αναπαραστάσεις ως τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι, ως κοινωνικά υποκείμενα, προσλαμβάνουν τα γεγονότα της καθημερινότητας, τις πληροφορίες που κυκλοφορούν, τα δεδομένα της φύσης και του περιβάλλοντος, τα πρόσωπα που τα περιβάλλουν κλπ. Είναι δηλαδή αυτή η αυθόρμητη, «φυσική» σκέψη που έρχεται στο μυαλό του ατόμου από τα πρώτα του ακόμα παιδικά χρόνια και συντίθεται από τις εμπειρίες του, τις παροχές γνώσης και τα μοντέλα σκέψης που δέχεται, την εκπαίδευση, την κοινωνική επικοινωνία με στόχο τον έλεγχο του περιβάλλοντος, την κατανόηση και την εξήγηση των γεγονότων, των ιδεών, των συμπεριφορών.
Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις είναι εικόνες που συμπυκνώνουν τις σημασίες των εκάστοτε ερεθισμάτων σε ένα σύνολο και μας επιτρέπουν να ερμηνεύουμε αυτά που μας συμβαίνουν ή ακόμα και να προσπαθούμε να δώσουμε νόημα στο αναπάντεχο. Βοηθούν στο να μπορέσουν οι διάφορες περιστάσεις, τα διάφορα φαινόμενα ή ακόμη και οι διάφοροι άνθρωποι, με τους οποίους συναναστρεφόμαστε να ταξινομηθούν σε κατηγορίες που μας επιτρέπουν να παίρνουμε με πιο εύκολο τρόπο αποφάσεις(Jodelet,1984).
Η έννοια της κοινωνικής αναπαράστασης στην Κοινωνική Ψυχολογία είναι πολυσήμαντη και τον ορισμό προσπάθησαν να δώσουν πολλοί κοινωνικοί ψυχολόγοι.
Ο Serge Moscovici πρότεινε το συγκρουσιακό ή αλληλεπιδρασιακό μοντέλο που υποστήριζε ότι η κοινωνική αναπαράσταση έχει δύο όψεις, μία παθητική και μία ενεργητική και καθορίζει και το Ερέθισμα και την Απάντηση: Κοινωνικές αναπαραστάσεις- Ερέθισμα- Κοινωνικές αναπαραστάσεις- Απάντηση. Δηλαδή, τόσο το Ερέθισμα όσο και η Απάντηση αλληλεξαρτώνται και διαμεσολαβούνται από το άτομο στο οποίο δεν υπάρχει ρήξη μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου. Σύμφωνα με τον ίδιο, η έννοια των κοινωνικών αναπαραστάσεων διακρίνεται από αυτήν της γνώμης, της μνημονικής ή της νοητική εικόνας και στάσης και πρόκειται για μια δημιουργία από την μία προσωπική, εφόσον ο καθένας επεξεργάζεται μία μόνο αναπαράσταση των αντικειμένων που είναι σημαντικά ή χρήσιμα για τον ίδιο, και από την άλλη κοινωνική αφού το άτομο επεξεργάζεται σε προσωπικό επίπεδο τις πληροφορίες που του παρέχονται μέσα στην κοινωνία.
Σύμφωνα με την Jodelet(1989) η κοινωνική αναπαράσταση είναι μια μορφή γνώσης, κοινωνικά επεξεργασμένης, η οποία συμμετέχει στην οικοδόμηση μιας κοινά αποδεκτής πραγματικότητας για ένα κοινωνικό σύνολο(σ. 36).
Ο Abric(1978) υποστηρίζει ότι η κοινωνική αναπαράσταση είναι προϊόν και διαδικασία μιας πνευματικής δραστηριότητας μέσω της οποίας ένα άτομο ή μια ομάδα ανασυγκροτεί την πραγματικότητα την οποία βιώνει, προσδίδοντας της μια εξέχουσα σημασία.
Οι Moliner, Rateau, Cohen-Skali, με την σειρά τους, ορίζουν την κοινωνική αναπαράσταση ως την οργάνωση απόψεων κοινωνικά κατασκευασμένων, σχετικών με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, αποτέλεσμα ενός συνόλου κοινωνικών επικοινωνιών, που επιτρέπει το έλεγχο και την ιδιοποίηση του περιβάλλοντος σε συνάρτηση με τα συμβολικά στοιχεία που ανήκουν καθαρά στην ομάδα ή ομάδες υπαγωγής (2002, σ.13).
Οι αναπαραστάσεις λοιπόν είναι μοναδικές για το κάθε άτομο άλλα πάντοτε ανεπτυγμένες και επηρεασμένες από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται.
1.2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
Το περιεχόμενο των κοινωνικών αναπαραστάσεων εντοπίζεται μέσα από τον λόγο, τις ιδέες, τις στάσεις, τις πράξεις που κυκλοφορούν στην κοινωνία ατομικά, κοινωνικά ή συλλογικά μέσω των επικοινωνιακών δικτύων που υπάρχουν. Είναι η πλευρά της κοινωνικής σκέψης που μπορεί να παρατηρηθεί και να πάρει διάφορες μορφές όπως μια λέξη, ένα σχήμα ιδεών ή ακόμα και ένα ολόκληρο σύστημα απόψεων, εικόνων, πληροφοριών, στάσεων που συμπληρώνουν μια πραγματικότητα. Η εκάστοτε τέτοια μορφή εξαρτάται από ένα κοινωνικό αντικείμενο ή ακόμη και από το άτομο ή την ομάδα που το οικοδομεί.
Η οργάνωση των κοινωνικών αναπαραστάσεων καθοδηγείται από μία διπλή λογική, μία γνωστική και μία κοινωνική, και υπόκειται σε δικό της έλεγχο και κανόνες. Ο Moscovici χαρακτήρισε τα συστατικά στοιχεία της αναπαράστασης ως «κόσμο απόψεων» που όρισε ως μια σφαιρική και συνεκτική ενόραση ενός υποκειμένου για ένα αντικείμενο. Για να οργανωθεί αυτός ο «κόσμος απόψεων» λαμβάνεται υπόψη η κοινωνιοψυχολογική ταυτότητα των υποκειμένων καθώς και το σύστημα αξιών της κοινωνίας στην οποία βρίσκονται.
Ανεξάρτητα με τις ιδιαιτερότητες και τις διαφορές όμως, η κάθε αναπαράσταση συντίθεται από τρία στοιχεία: την πληροφορία, την στάση και το πεδίο αναπαράστασης. Η πληροφορία αναφέρεται στην ποσότητα και την οργάνωση των γνώσεων που κατέχει ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων για ένα αντικείμενο που βρίσκεται μέσα στην κοινωνία. Με λίγα λόγια είναι οι ποσοτικές και οι ποιοτικές πληροφορίες που έχουν τα κοινωνικά υποκείμενα για ένα αντικείμενο. Η στάση είναι μια σχετικά σταθερή ψυχική δομή και εκφράζει το γενικό προσανατολισμό των κοινωνικών υποκειμένων σε σχέση με το αντικείμενο της αναπαράστασης. Αναφέρεται δηλαδή στην θετική ή αρνητική πεποίθηση απέναντι σε ένα κοινωνικό αντικείμενο. Το πεδίο αναπαράστασης δημιουργεί μια δομή η οποία αρθρώνει, οργανώνει και ιεραρχεί τα στοιχεία της αναπαράστασης. Σύμφωνα με τον Moscovici το πεδίο αναπαράστασης υπάρχει «εκεί όπου υπάρχει ιεραρχημένη ενότητα στοιχείων» (Μoscovici, 1976, σ. 67, 68) και προϋποθέτει έναν ελάχιστο αριθμό πληροφοριών τις οποίες συγκεντρώνει σ΄ένα εικονικό επίπεδο που σηματοδοτεί την οργάνωση του περιεχομένου της αναπαράστασης. Τα στοιχεία αυτά καθορίζουν δηλαδή τόσο το περιεχόμενο όσο και την οργάνωση των αναπαραστάσεων.
1.3 ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις γεννιούνται, σταθεροποιούνται, μεταλλάσσονται και πεθαίνουν. Η γέννηση μιας αναπαράστασης είναι μια αμφίδρομη διαδικασία ανάμεσα στο άτομο, που αντιπροσωπεύει το ψυχολογικό μέρος αυτής της σχέσης, και στην κοινωνία, η οποία αντιπροσωπεύει το κοινωνικό κομμάτι της σχέσης. Η αλληλεπίδραση των δύο αυτών στοιχείων έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία των αναπαραστάσεων.
Ο Moscovici (1976) υποστηρίζει ότι υπεύθυνες, για να κατανοηθεί ο τρόπος λειτουργίας αυτής της διαδικασίας, είναι δύο θεμελιώδεις διαδικασίες που απορρέουν από τη δυναμική των κοινωνικών αναπαραστάσεων: η αντικειμενοποίηση και η επικέντρωση( ή αλλιώς αγκυροβόληση).
Η αντικειμενοποίηση γίνεται μέσω της γλώσσας δίνοντας όνομα με κάποιο πράγμα και μέσα από διάφορα στάδια οδηγεί στην συγκεκριμενοποίηση του αφηρημένου. Συνίσταται στην αντικατάστασης μιας ιδέας από μία εικόνα, ένα σχήμα. Προωθεί τον τρόπο επιλογής και ελέγχου μιας διαθέσιμης κοινωνικής πληροφορίας. Η διαδικασία της αντικειμενοποίησης λοιπόν, ολοκληρώνεται μέσα από τρία στάδια. Το πρώτο στάδιο είναι η επιλογή και η αποπλαισίωση ενός μέρους πληροφοριών που υπάρχουν για το αντικείμενο, οι οποίες διαφέρουν στα άτομα ανάλογα με την ταυτότητα τους. Κατά το δεύτερο στάδιο τα στοιχεία που έχουν επιλεχθεί σχηματίζουν ένα απεικονιστικό ή εικονικό πυρήνα του αντικειμένου. Ο πυρήνας αυτός δηλαδή αποτελεί ένα συνεκτικό σύνολο που αναπαράγει το αντικείμενο με συγκεκριμένο και επιλεκτικό τρόπο. Το τρίτο στάδιο είναι η φυσικοποίηση, κατά το οποίο η συνεκτική και συγκεκριμένη σχηματοποίηση του αντικειμένου φυσικοποιείται.
Η επικέντρωση είναι υπεύθυνη για την μορφή της αναπαράστασης και συγχρόνως καθιστά τον εικονικό πυρήνα, που δημιουργήθηκε κατά την διαδικασία της αντικειμενοποίησης, αποτελεσματικό. Με την επικέντρωση , το αντικείμενο της αναπαράστασης, ενσωματώνεται στις αξίες του υποκειμένου αφού πρώτα υποστεί μερικές μικρές αλλαγές ώστε να προσαρμοστεί σε μια ήδη υπάρχουσα κατηγορία. Μέσω αυτής της διαδικασίας παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο το καινούριο αντικείμενο θα τοποθετηθεί στο προϋπάρχον σύστημα σκέψης του ατόμου. Αυτό συμβαίνει με την ολοκλήρωση δύο διαδικασιών: της αφομοίωσης και της ένταξης του νέου στο οικείο. Μέσω της αφομοίωσης γίνεται η σύνδεση του καινούριου στοιχείου με τα ήδη γνωστά πράγματα ώστε να ενσωματωθεί και το αντικείμενο επιφορτίζεται με σημασίες, κανόνες, αξίες, ομάδες, τομείς που δεν είναι ουδέτερα. Το νέο αυτό όμως στοιχείο πολλές φορές διαταράσσει το υπάρχον σύστημα έτσι αναγκαστικά γίνεται αλλαγή στο υπάρχον σύστημα σκέψης ώστε να μπορέσει να δεχθεί το νέο στοιχείο. Μετά την αλλαγή αυτή γίνεται το νέο οικείο.
1.4 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
Για την ανάδυση των κοινωνικών αναπαραστάσεων καθοριστικό ρόλο έχει ένα σύνολο κοινωνικών συνθηκών οι οποίες επιδρούν στο γνωστικό σύστημα του ατόμου. Οι συνθήκες μέσα από τις οποίες αναδύονται οι κοινωνικές αναπαραστάσεις καθορίζονται μέσα από τρία στοιχεία: την διάσπαση των πληροφοριών, την εστία της προσοχής των ατόμων σε ορισμένες ζώνες του περιβάλλοντος καθώς και την πίεση για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Οι δύο πρώτες συνδέονται με το αντικείμενο της κοινωνικής αναπαράστασης και τη σημασία που προσλαμβάνει για το κοινωνικό υποκείμενο ενώ η τελευταία αφορά την δράση.
Σύμφωνα με παρατηρήσεις του Moscovici(1976) η διάσπαση των πληροφοριών συνίσταται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση μόνο σε μια συγκεκριμένη ποσότητα πληροφοριών για την ορθή εκτίμηση ενός αντικειμένου. Υπάρχει απόσταση ανάμεσα στις πληροφορίες που είναι απαραίτητες για την συγκρότηση μιας σωστής βάσης της γνώσης ενός αντικειμένου και σε αυτές τις πληροφορίες που πραγματικά διαθέτουν τα άτομα.
Η απόσταση και ο βαθμός εστίασης της προσοχής ποικίλει από άτομο σε άτομο. Το εκάστοτε άτομο στρέφει αυτόματα την προσοχή του σε κάποιες ιδιαίτερες, για αυτό, πλευρές του περιβάλλοντος ενώ κρατάει απόσταση από κάποιες άλλες. Οι προσανατολισμοί και οι εμπλοκές τροποποιούν και επισφραγίζουν μια σημαίνουσα αναπαράσταση.
Ο Moscovici(1976) αναφέρει ότι το γεγονός ότι στην καθημερινή ζωή, οι συνθήκες και οι κοινωνικές σχέσεις υποχρεώνουν το άτομο να βρίσκεται πάντα σε ετοιμότητα είτε να τοποθετηθεί για κάτι είτε να δράσει, δηλαδή να μπορεί ανά πάσα στιγμή να επικοινωνήσει, να ανταποκριθεί, να απαντήσει, να αλληλεπιδράσει συνιστά την πίεση για την εξαγωγή συμπεράσματος. Η αποδοχή των έτοιμων- αυτόματων απαντήσεων και ιδεών συνδέεται με την φυσική/προφορική σκέψη -όροι που έρχονται σε αντιπαράθεση με την γραπτή, τυπική σκέψη ή την σκέψη που συνιστά την επιστήμη, δηλαδή αυτή που επικεντρώνεται στην κατανόηση εννοιών- διευκολύνουν την επικοινωνία αφού ελαχιστοποιούν, ελλείψει στοιχείων, κάθε αναγκαία προσπάθεια ενσωμάτωσης εννοιών σε ένα νέο γνωστικό σχήμα. Στην φυσική σκέψη προέχει το συμπέρασμα που προκαταλαμβάνει την επικοινωνία, από την στιγμή που εξάγεται από την αρχή, πριν ακόμα γίνουν γνωστά τα επιχειρήματα και οι διάφοροι συλλογισμοί.
Οι παραπάνω συνθήκες καθορίζουν την κοινωνική πραγματικότητα κατασκευής και ανάδυσης των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Ο κοινός άνθρωπος, που επιθυμεί και προσπαθεί να αλληλεπιδράσει με κάθε τρόπο άμεσα με τους συνομιλητές του, δηλαδή να επικοινωνήσει μαζί τους, έχει ως βάση του δύο γνωστικές οργανωτικές αρχές: την αρχή της αναλογίας και την αρχή της αντιστάθμισης.
Η αναλογία είναι μορφή επέκτασης και γενίκευσης μιας παλιάς απάντησης ή μιας παλιάς έννοιας σε μια καινούρια απάντηση ή σε μια καινούρια έννοια με την μετάγγιση του περιεχομένου της. Είναι υπεύθυνη για την ομαδοποίηση των εννοιών στην ίδια κατηγορία, με την δημιουργία ενός καινούριου περιεχομένου. Η αρχή της αναλογίας, με λίγα λόγια, σχετίζεται με τη διαδικασία οικειοποίησης και κατανόησης του αντικειμένου. Πρόκειται δηλαδή για μια μορφή μεταφορικής σκέψης.
Η αντιστάθμιση, με την σειρά της, φροντίζει για την οργάνωση των αναπαραστασιακών στοιχείων, για τις ενέργειες δηλαδή με τις οποίες το άτομο μεγιστοποιεί ή ελαχιστοποιεί τις ομοιότητες ή τις διαφορές των αντικειμένων με σκοπό να γίνει η ταξινόμηση, η ομαδοποίηση και παράλληλα η διατήρηση της ταυτότητας του. Η διαδικασία αυτή έχει υποκειμενική χροιά αφού ούτε τα κριτήρια αλλά ούτε και το πλαίσιο αναφοράς μπορούν να είναι ουδέτερα.
Οι αρχές της αναλογίας και της αντιστάθμισης αποτελούν θεμέλιους λίθους μιας ορθολογικότητας που συνεχίζει συνεχώς να επιβεβαιώνεται μέσα από την κοινωνική αναπαράσταση. Και το γεγονός αυτό σχολίασε και ο Moscovici(1976) όπου τόνισε ότι ο χαρακτηρισμός της φυσική σκέψης ως ανορθολογική, ψευδολογική, συναισθηματική, σε αντίθεση με την επιστημολογική δεν δικαιολογείται.
Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις υπάρχουν για να κάνουν το άγνωστο γνωστό και οικείο. Οι γνωστικές διεργασίες φροντίζουν ώστε η λειτουργία των κοινωνικών αναπαραστάσεων να γίνουν με το μικρότερο δυνατό κόστος στο άτομο διασφαλίζοντας την γνωστική οικονομία του όλου συστήματος.
1.5 ΒΑΣΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ
Ο κόσμος των αναπαραστάσεων σύμφωνα με τον Abric(1994) καθορίζει τις κοινωνικές σχέσεις και πρακτικές εξασφαλίζοντας τέσσερις βασικές λειτουργίες: την λειτουργία της γνώσης, την λειτουργία της ταυτότητας, την λειτουργία του προσανατολισμού και την αιτιολογική λειτουργία.
Οι αναπαραστάσεις έχουν την ιδιότητα να προσφέρουν καινούριες γνώσεις στο άτομο και να τις ενσωματώνουν στο γνωστικό και αξιολογικό του σύστημα με οργανωμένο και συνεκτικό τρόπο. Έτσι το άτομο αποκτά την δυνατότητα να επικοινωνεί και αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα υποκείμενα με περισσότερη ευκολία. Η δυνατότητα αυτή είναι αποτέλεσμα της πρώτης βασικής λειτουργίας των αναπαραστάσεων, της λειτουργίας της γνώσης.
Πέρα όμως από τις γνώσεις, οι αναπαραστάσεις έχουν την λειτουργία να ορίζουν την ταυτότητα των ομάδων και να επιτρέπουν την συνοχή και την διαφύλαξη της ιδιαιτερότητας τους. Η ομάδα που παρήγαγε την εκάστοτε αναπαράσταση γίνεται διακριτή σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες, ενώ παράλληλα, μέσω της κοινωνικής σύγκρισης διασφαλίζεται μια θετική ταυτότητα της ενδοομάδας συμμετέχοντας στην διαδικασία κατηγοριοποίησης και κοινωνικής απόδοσης.
Ακόμα, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις φροντίζουν για την καθοδήγηση των ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών και πρακτικών. Όπως αναφέρει και ο Abric( 1987) οι συμπεριφορές του κάθε ατόμου, παράγουν προσδοκίες και προβλέψεις , από τις οποίες διαφαίνεται ότι η αναπαράσταση προηγείται της αλληλεπίδρασης και καθορίζει γι’ αυτή , αντί να εξαρτάται από την εξέλιξη της. Οι πληροφορίες που λαμβάνει το άτομο φιλτράρονται και ταξινομούνται ανάλογα. Οι αναπαραστάσεις λειτουργούν έτσι ώστε να προσανατολίζουν τις εντυπώσεις, τις συμπεριφορές, τις εκτιμήσεις του ατόμου, μέσω ενός συστήματος κωδικοποίησης της πραγματικότητας.
Τέλος, όπως αναφέρθηκε, οι αναπαραστάσεις έχουν και αιτιολογική λειτουργία. Με λίγα λόγια, επιτρέπουν την εκ των υστέρων αιτιολόγηση μιας συμπεριφοράς απέναντι σε κάποια άτομα, ομάδες ή καταστάσεις. Στο πλαίσιο των διομαδικών σχέσεων, οι αναπαραστάσεις, παίρνουν την μορφή θεσμών και ιδεολογιών και επιβιώνουν της αντικειμενικής πραγματικότητας που τις δημιούργησε. Ακόμα, οι ίδιες οι αναπαραστάσεις θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν επιλεκτικές και προγνωστικές. Επιλεκτικές γιατί στα πλαίσια ανταγωνιστικών σχέσεων αποδίδουν αρνητικά χαρακτηριστικά σε μια αντίπαλη ομάδα για την δικαιολόγηση μιας αρνητικής συμπεριφοράς, σε αντίθεση με τα θετικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται στην ενδοομάδα και προγνωστικές γιατί στα ίδια πλαίσια, αποδίδονται στην αντίθετη ομάδα χαρακτηριστικά που θα δικαίωναν μια ανταγωνιστική συμπεριφορά πριν καν υπάρξει αλληλεπίδραση της μιας ομάδας με την άλλη.
1.6 ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΙΑΚΗ ΣΚΕΨΗ ΠΑΙΔΙΩΝ
Η ανάπτυξη του ανθρώπου είναι ένα κράμα ωριμάνσεως και μεταβολών, εξελίξεων και ολοκληρωτικών αλλαγών, αυξήσεων και συγκρούσεων. Στην πορεία προς την ωριμότητα το άτομο έχει πλήθος προοδευτικών μεταβολών, κρίσεων και αναπτυξιακών τάσεων. Προοδευτικά το παιδί ξεκινάει της αλλαγές αυτές από έμβρυο ακόμα μέχρι να γίνει ενήλικος, άνθρωπος ικανός να σκέπτεται, να δημιουργεί και να συνεργάζεται. Ανάπτυξη δεν σημαίνει συσσώρευση νέων γνωρισμάτων στα παλαιά, αλλά τροποποίηση, αναδόμηση του ψυχικού οργανισμού από τις νέες ψυχολογικές κατακτήσεις. Κάθε νέα απόκτηση προκαλεί αναδιοργάνωση εκείνου που προϋπήρχε. Με λίγα λόγια μιλάμε για ποιοτικές και όχι ποσοτικές αλλαγές.
Η γνωστική ανάπτυξη είναι σίγουρα ένα από τα δυσκολότερα και πολυπλοκότερα ψυχικά φαινόμενα στην ανάπτυξη του παιδιού και ποικίλλει ανάλογα με το στάδιο ωρίμανσης στο οποίο βρίσκεται. Ως γνωστική ανάπτυξη θα μπορούσε να νοηθεί η εξέλιξη των ψυχικών εκείνων λειτουργιών, που βοηθούν το άτομο να γνωρίσει τον κόσμο που το περιβάλλει και τα προβλήματα που συνοδεύουν τις εκάστοτε εκδηλώσεις της ζωής του. Μέρος αυτών των γνωστικών ικανοτήτων που διαθέτει το άτομο είναι και οι αναπαραστάσεις.
Σύμφωνα με τη θεωρία του Ελβετού παιδοψυχολόγου Jean Piaget η γλώσσα αποτελεί έναν από τους τρόπους αναπαράστασης της γνώσης. Το παιδί, αφού έχει αποκτήσει πρωταρχικά εμπειρίες, χρησιμοποιεί τη γλώσσα για την εσωτερική αναπαράσταση της εμπειρίας. Κατά τον Jean Piaget η σκέψη και η γλώσσα αναπτύσσονται χωριστά με την σκέψη να είναι ο πρόδρομος της γλώσσας. Η γλωσσική ανάπτυξη αντανακλά το βαθμό της γνωστικής λειτουργίας, αν και το παιδί χρησιμοποιεί αρχικά τον έναρθρο λόγο με σκοπό την έκφραση προσωπικών σκέψεων και όχι με σκοπό την επικοινωνία με τους ανθρώπους του στενού ή ευρύτερου του περιβάλλοντος, είναι δείγμα της ύπαρξης του φαινομένου της εγωκεντρικής σκέψης.
Αναλυτικά για τα παιδιά και την πορεία ανάπτυξης τους θα γίνει αναφορά σε παρακάτω κεφάλαιο αλλά αξίζει να σημειωθούν κάποια στοιχεία που αναφέρονται στην αναπαραστασιακή σκέψη των παιδιών.
Σύμφωνα με τον Jean Piaget η γνωστική- αισθητηριοκινητική ανάπτυξη του ανθρώπου χωρίζεται σε τέσσερα στάδια στην πορεία της ζωής του. Τα τέσσερα αυτά στάδια είναι το στάδιο της αισθητηριοκινητικής νόησης( γέννηση έως 2 ετών), το στάδιο της προ-ενεργητικής νόησης( 2-6 ετών), το στάδιο της ενεργητικής νόησης(6-12 ετών) και το στάδιο της τυπικής νόησης (12-19 ετών). Η γνωστική ανάπτυξη του παιδιού σχετίζεται με τους μηχανισμούς της ικανότητας της μάθησης και της σκέψης που γίνονται αισθητοί σε όλα αυτά τα στάδια της ανάπτυξης.
Το στάδιο της αισθητηριοκινητικής νόησης χωρίζεται σε έξι υποστάδια. Το έκτο στάδιο είναι εκείνο που αναφέρεται στις αναπαραστάσεις των παιδιών και ονομάζεται: «Αρχές αναπαραστατικής σκέψης» ή αλλιώς «Αρχές συμβολικής αναπαράστασης» (διαρκεί από τον 18ο μήνα έως τον 24ο).Στο υποστάδιο αυτό εικόνες και λέξεις αντιπροσωπεύουν οικεία αντικείμενα. Τα βρέφη επινοούν νέους τρόπους επίλυσης προβλημάτων μέσω των συμβολικών συνδυασμών. Αποτελεί το μεταβατικό σημείο στο οποίο παράγονται για πρώτη φορά εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις.
Το στάδιο της προ-λογικής/προ-ενεργητικής νόησης από τα 2 έως τα 6 έτη (νηπιακή ηλικία) καλύπτει ηλικιακά και τα παιδιά με τα οποία ασχολήθηκε η παρούσα έρευνα. Στο στάδιο αυτό καταλυτικό ρόλο παίζει η ανάπτυξη της γλώσσας, που σηματοδοτεί την έναρξη της ικανότητας του συμβολισμού και των εσωτερικών αναπαραστάσεων. Σ’ αυτή την φάση της ανάπτυξης το νήπιο, σκέφτεται με βάση το αντιληπτικά επικρατέστερο, παραβλέποντας ορισμένες παραμέτρους. Η προλειτουργική περίοδος των γνωστικής ανάπτυξης διακρίνεται σε δύο στάδια: α) το στάδιο της συμβολικής λειτουργίας από το 3ο έως το 4ο έτος της ηλικίας των παιδιών και β) το στάδιο της διαισθητικής σκέψης που εκτείνεται χρονικά από το 4ο έως το 6ο έτος της ηλικίας των παιδιών. Κατά την περίοδο του σταδίου της διαισθητικής σκέψης, όπου εντάσσονται ηλικιακά τα υποκείμενα της πραγματοποιηθείσας έρευνας, τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν έχουν τη ικανότητα λογικών συλλογισμών στην επίλυση προβλημάτων και δεν μπορούν να σχηματίσουν ολοκληρωμένες έννοιες των φαινομένων και των πραγμάτων. Η γνωστική λειτουργία παρουσιάζεται ατελής, αφού τα παιδιά ενώ έχουν γνώση πολλών γεγονότων και φαινομένων του περιβάλλοντος εντούτοις η αντίληψη και η οργάνωση των σκέψεων τους παρουσιάζεται με ελλιπή στοιχεία οργάνωσης της γνωστικής λειτουργίας.
Το παιδί της προσχολικής ηλικίας, την περίοδο δηλαδή που φοιτά στο νηπιαγωγείο και στην πρώτη τάξη του δημοτικού, έχει την τάση ανάπτυξης μίας σειράς σχημάτων με σκοπό την εξερεύνηση του κόσμου που το περιβάλλει. Εμφανίζει μία τάση για υπεργενίκευση, αφού ανακαλύπτει νέους κανόνες, τους οποίους καλείται να εφαρμόσει. Η σκέψη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας χαρακτηρίζεται από εγωκεντρισμό. Το παιδί έχει την τάση να μιλάει για τον εαυτό του και θεωρεί ότι ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από αυτό. Η εγωκεντρική μονομέρεια της σκέψης του περιορίζει τον αριθμό των στοιχείων και των παραγόντων που μπορεί να υιοθετήσει γνωστικά. Τέλος, κατά την περίοδο των συμβολικών ενεργειών το παιδί δεν διακρίνεται για την ικανότητα αποκέντρωσης της σκέψης.
Κατά το στάδιο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης/ ενεργητικής καλύπτονται οι ηλικίες από τα 6 έως τα 12 έτη (παιδική ηλικία): Τα παιδιά κατακτούν την λογική σκέψη, λαμβάνουν υπόψη τους τόσο διαφορετικές παραμέτρους όσο και τους άλλους ( κατάργηση της εγωκεντρικής επικοινωνίας). Τα κύρια ελλείμματα που εμφανίζονται αφορούν την αφηρημένη σκέψη.
Το τελευταίο στάδιο γνωστικής και αισθητηριοκινητικής ανάπτυξης του Piaget είναι το στάδιο της λογικής σκέψης/ τυπικής νόησης που βρίσκονται τα παιδιά ηλικίας 12 έτων έως το τέλος της εφηβείας. Κατ’αυτό το στάδιο συντελείται η ανάπτυξη της λογικής σκέψης, βελτιώνεται η ικανότητα για κατανόηση και ερμηνεία, επιτυγχάνεται η κατάκτηση της αφηρημένης σκέψης ενώ αυξάνεται και το ενδιαφέρον για την ίδια την διεργασία της σκέψης.
1.7 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις αποτελούν πηγή για συνεχή έρευνα στους κοινωνικούς επιστήμονες και ερευνητές. Ο ορισμός τους, ο τρόπος λειτουργίας τους, η δράση τους, η επίδραση που ασκούν αλλά και η κοινωνική αλληλεπίδραση που δημιουργούν, πρωτοαναφέρθηκαν βέβαια από τον Moscovici, αλλά δίνουν συνεχώς τροφή για περαιτέρω διερεύνηση. Άξιο λοιπόν θα ήταν να αναφερθούν συνοπτικά και κάποιες από τις έρευνες αυτές που έχουν πραγματοποιηθεί στα πλαίσια μελέτης των κοινωνικών αναπαραστάσεων και των κοινωνικών φαινομένων από διάφορους σημαντικούς κοινωνικούς επιστήμονες.
1.7.1 Matie-Jose Chambart de Lauwe
Η αρχή παρουσίασης κάποιων ερευνητικών δεδομένων για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις θα γίνει με την αναφορά σε μια έρευνα που αφορά την χρονολογική ηλικία που ασχολείται η παρούσα έρευνα, δηλαδή την παιδική ηλικία. Η Matie-Jose Chambart de Lauwe λοιπόν, μελέτησε την συμμετοχή των αναπαραστάσεων στην κοινωνικοποίηση και την δημιουργία προσωπικότητας του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Σύμφωνα με την ερευνήτρια λοιπόν, για το παιδί η αναπαράσταση είναι μια διαδικασία γνώσης αφού οτιδήποτε καινούριο για το παιδί ερμηνεύεται μέσω της επεξεργασίας της αναπαράστασης. Σημασία στις καταστάσεις και στα αντικείμενα που επεξεργάζεται το παιδί δίνει ο κοινωνικός του περίγυρος που παρέχει στο παιδί κοινωνικά προσαρμοσμένες αναπαραστάσεις που λειτουργούν ως μέσα επικοινωνίας και προάγουν την διαδικασία της κοινωνικοποίησης.
Οι αναπαραστάσεις δεν είναι μόνο γνωστικές και εσωτερικευμένες όμως αλλά και κοινωνικές. Η ίδια έρευνα παραθέτει και δύο από τις κοινωνικές όψεις της αναπαράστασης. Η πρώτη αφορά τις αναπαραστάσεις που κυκλοφορούν στην κοινωνία για τα παιδιά την δεδομένη στιγμή που τα συγκεκριμένα δηλαδή άτομα βρίσκονται στην παιδική ηλικία. Ενίσχυση σε αυτές τις αναπαραστάσεις δίνονται μέσα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας όπου το παιδί παροτρύνεται να αποκτήσει κάποιο ρόλο και μέσω της μίμησης να εσωτερικεύσει και να υιοθετήσει τις προβαλλόμενες αναπαραστάσεις. Η δεύτερη συνδέεται με την κοινωνική μνήμη. Με την εγγραφή δηλαδή των αναπαραστάσεων αυτών σε ένα μακροκοινωνικό επίπεδο, ήδη δομημένο από την κοινωνία για το παιδί. Οι αναπαραστάσεις αυτές που δημιουργήθηκαν κάποια κοινωνική στιγμή, μέσα σε μια κοινωνική ιστορία, παραμένουν ως ιδιοκτησία μέσα στην κοινωνία και εξελίσσονται κατά την διάρκεια των γενεών.
Η Chambart de Lauwe μελέτησε πολλά διαφορετικά επικοινωνιακά δίκτυα, τα οποία μετέφεραν αναπαραστάσεις που ήταν δομημένες γύρω από τον διπολικό και θεμελιώδη πυρήνα παιδί- ενήλικας. Κατηγοριοποιώντας βέβαια το παιδί στην θέση της κυριαρχούμενης κοινωνικής ομάδας και τον γονέα στην θέση της κυρίαρχης ομάδας.
Οι Chambart de Lauwe και Feuerhahn(1989) υποστηρίζουν ότι η ανάδυση των αναπαραστάσεων γίνεται αντιληπτή μέσα από τον τρόπο με τον οποίο μια κοινωνία αναφέρεται και εξηγεί μια κοινωνική κατηγορία. Οι διαφορές στις αναπαραστάσεις των παιδιών μπορούν να εξηγηθούν μέσω μιας ιστορικής αναδρομής για την θέση των παιδιών στην πορεία των χρόνων ή στους διαφορετικούς πολιτισμούς του χθες και του σήμερα. Τα συστήματα αναπαράστασης του παιδιού, που δομούνται στην συγκεκριμένη έρευνα γύρω από το δίπολο παιδί-ενήλικα, δεν είναι δυνατόν να διαχωριστούν από τα μοντέλα των ενηλίκων αλλά ούτε και από τις προθέσεις και τις ιδεολογίες μιας κοινωνίας.
1.7.2 Herzlich
H Herzlich (1969) ασχολήθηκε με τις κοινωνικές αναπαραστάσεις της υγείας και της ασθένειας. Η έρευνα της ασχολήθηκε κυρίως με την διερεύνηση των πλευρών που στηρίζουν τις κοινωνικές αναπαραστάσεις της ασθένειας και της υγείας, οι οποίες φαίνεται να επηρεάζονται από κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες μέσω της ανθρωπολογικής προσέγγισης του θέματος( δηλαδή την επικέντρωση των αντιλήψεων και των συμπεριφορών ενός πολιτισμού που σχετίζονται με αυτό το δίπολο) και της ιατρικής ψυχολογίας( δηλαδή τη σημασία που δίνεται στις κοινωνικές συμπεριφορές ως προς την υγεία και την ασθένεια).
Σύμφωνα με την έρευνα της Herzlich η κοινωνική σκέψη αποτελεί το κύριο στοιχείο αυτής της αναπαράστασης εμφανίζοντας την υγεία και την ασθένεια ως συνέπεια εσωτερικών παραγόντων που συνδέονται με το ίδιο το άτομο ή εξωτερικών παραγόντων που συνδέονται με τον τρόπο ζωής του. Για αυτό το δίπολο λοιπόν προβάλλεται η αναπαράσταση ότι η υγεία συνδέεται με το άτομο και την ωραία του σχέση με την φύση ενώ για την ασθένεια οφείλεται ο αρνητικός τρόπος ζωής του κάθε ατόμου που έρχεται αντίθετος με την φύση.
Είκοσι χρόνια αργότερα σχεδόν, το 1986, η Herzlich αναφέρθηκε ξανά στο συγκεκριμένο θέμα υποστηρίζοντας ότι με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστημονικής σκέψης ενσωματώθηκαν στην αναπαράσταση της υγείας και της ασθένειας στοιχεία του βιοϊατρικού μοντέλου. Η ιατρική έγινε το επίκεντρο των συγκρούσεων του πολιτισμού και της κοινωνίας και οι διάφοροι προβληματισμοί της κοινωνίας συγκεντρώνονται γύρω της.
Τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η ερευνήτρια είναι πρώτα απ’όλα ότι η υγεία στην πορεία των χρόνων έπαψε να είναι ατομικό ζήτημα αλλά αντίθετα έγινε αντικείμενο συζητήσεων και συλλογικών κινημάτων με σίγουρες τις επιπτώσεις και την λειτουργία των κοινωνικών αναπαραστάσεων και επιπλέον ότι η κοινωνική αναπαράσταση άλλαξε καθεστώς και έγινε η ίδια ένα από τα θέματα αυτών των συζητήσεων.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ
2.1 ΟΡΙΣΜΟΣ
«Το κόστος ζωής ανεβαίνει, ενώ οι πιθανότητες επιβίωσης κατεβαίνουν» είχε πει ο Flip Wilson, θέλοντας να επεξηγήσει την κατάσταση που επικρατεί σε μία οικονομική ύφεση και πάνω σε αυτό συμπληρώνει ο George Carlin για την εργασία: «Οι περισσότεροι άνθρωποι δουλεύουν τόσο, ίσα ίσα για να μην απολυθούν, και πληρώνονται τόσο, ίσα ίσα για να ζήσουν».
Πράγματι βλέπουμε πως σε μία κατάσταση οικονομικής ύφεσης αυτό που κυρίως επικρατεί είναι η ανασφάλεια των χειρότερων ημερών που καταφθάνουν και δεν τίθεται πλέον ζήτημα ποιότητας ζωής, μα ζήτημα επιβίωσης.
Η έννοια της κρίσης έχει πολλές διαστάσεις και γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε της έχει αποδοθεί ποικιλοτρόπως, ακόµη και από απλούς ανθρώπους ένας ορισμός. Για να περιγράψουν οι άνθρωποι µε µια λέξη ότι αντιµετωπίζουν ένα δύσκολο πρόβληµα, ότι διανύουν µια περίοδο ανωµαλίας και αντικανονικότητας ή ότι βρίσκονται σε κρίσιµη φάση λένε ότι περνάνε μια κρίση. Στην ελληνική γλώσσα, η λέξη κρίση προέρχεται από το ρήµα κρίνω θέλοντας να χαρακτηρίσει µια µη κανονική κατάσταση. Μια κατάσταση κρίσιµη, δύσκολη, επικίνδυνη. Συγκεκριµένα κρίση είναι µια εκτροπή από την κατάσταση της κανονικότητας και µπορεί να προσλάβει διαβαθµίσεις αντικανονικότητας από µια κατάσταση απλής διαταραχής µέχρι την κατάσταση µη ελεγχόµενων εκρηκτικών γεγονότων και την κατάσταση του χάους και του πανικού. Συνεπώς, σε µια κρίση εµπεριέχεται µια απειλή σχετικά µε τους πόρους και τους ανθρώπους, την απώλεια του ελέγχου καθώς και ορατές ή αόρατες συνέπειες στους ανθρώπους, τους πόρους και τους οργανισµούς. (Πανηγυράκης, 2001)
Η οικονομική κρίση λοιπόν είναι τo φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Όταν λέμε οικονομική δραστηριότητα αναφερόμαστε σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη( Κούφαρης 2010).
Για να οριστεί μία κρίση ως οικονομική, χρησιμοποιούνται συνήθως έννοιες από τη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων, σύμφωνα με την οποία υπάρχουν 4 διακριτά στάδια: εκείνο της διαμόρφωσης της κατάστασης, εκείνο της εκδήλωσης- κορύφωσης της κρίσης, εκείνο των επιπτώσεων και τέλος εκείνο της επίλυσης. Οι οικονομικές διακυμάνσεις ορίζονται ως οι διαδοχικές αυξομειώσεις της οικονομικής δραστηριότητας μέσα σε μια οικονομία. Λέγονται αλλιώς και κυκλικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι. Οι Άγγλοι αποδίδουν το φαινόμενο με τον όρο «bysiness cycles», ακριβώς για να τονίσουν την ιδιαίτερη βαρύτητα των επενδύσεων στην εξέλιξη του οικονομικού κύκλου. Από πολύχρονες στατιστικές παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι οι οικονομικοί κύκλοι διαρκούν περίπου από 7 έως 11 χρόνια (European Commission, 2009) .
Η κρίση της οικονομίας βέβαια συνεπάγεται αυτομάτως και με κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική κρίση.
2.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η έννοια της οικονομικής κρίσης θα γίνει μια μικρή αναφορά στην ιστορική της αναδρομή.Κατά τη διάρκεια της οικονομικής ιστορίας έχουν υπάρξει συγκεκριμένα σοβαρά περιστατικά, τα οποία έχουν καταγραφεί και θα αναφερθούν παρακάτω. Αρχικά βλέπουμε την παγκόσμια οικονομική ύφεση (the great depression) του 1929, η οποία διήρκησε μέχρι και δέκα χρόνια σε κάποιες χώρες. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση της ιστορίας και χρησιμοποιείται ως παράδειγμα για το πόσο οδυνηρή μπορεί να είναι μία οικονομική καταστροφή. Η μεγάλη αυτή κρίση προκλήθηκε, σύμφωνα με τους αναλυτές, μετά από το χρηματοοικονομικό κραχ στις 29 Οκτωβρίου 1929. Οι επιπτώσεις της ήταν άκρως σοβαρές, καθώς επηρεάστηκε το διεθνές εμπόριο, τα προσωπικά εισοδήματα, τα έσοδα από φόρους, οι τιμές και τα κέρδη. Η μεγάλη αυτή κρίση όπως προαναφέρθηκε, τερματίστηκε σε διαφορετικό χρόνο ανά χώρα. Οι περισσότερες χώρες εφάρμοσαν προγράμματα ανακούφισης και η πολιτική τους ζωή πέρασε από διάφορες αναταραχές. Σε πολλά κράτη μάλιστα οι πολίτες στράφηκαν προς δημαγωγούς εθνικιστές, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, προς τον Αδόλφο Χίτλερ.
Άλλη σημαντικότερη κρίση, η οποία αποτελεί ιστορικό γεγονός, είναι η κρίση πετρελαίου τη δεκαετία του 1970. Για την ακρίβεια στη συγκεκριμένη δεκαετία έκαναν την εμφάνισή τους δύο πετρελαϊκές κρίσεις, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα το φαινόμενο του στασιμοπληθωρισμού, δηλαδή τη συνύπαρξη πληθωρισμού και αυξημένης ανεργίας. Τέλος βλέπουμε την οικονομική κρίση των ημερών μας, η οποία φαίνεται να έχει εξίσου σημαντικές συνέπειες με τις προηγούμενες, γεγονός που δεν αφορά μόνο στη χώρα μας, αλλά και στις περισσότερες χώρες της ευρωζώνης. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα το γεγονός, του ότι στη Γαλλία, τρίτο σε προτίμηση κόμμα είναι το Front National που ανήκει στην ακροδεξιά. Επομένως καλούμαστε να εξετάσουμε και ένα τέτοιο φαινόμενο, εκείνο της επιλογής ακραίων πολιτικών κομμάτων, μέσα στα οποία εμπεριέχεται η άποψη και η ελπίδα σωτηρίας από μια τέτοια κατάσταση.
Μία οικονομική ύφεση, θα μπορούσε κανείς να πει, ταυτίζεται απόλυτα με τον εργασιακό θεσμό. Η εργασία, όμως, ως θεσμός με τη σημερινή έννοια, βλέπουμε πως άργησε να εδραιωθεί. Μία από τις πρώτες σημασίες της, είναι εκείνη που την ταυτίζει με τον πόνο, την τιμωρία, τη βαναυσότητα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αποτελεί «βάναυσο έργο» και γνωρίζουμε πως στην Αρχαία Ελλάδα εργάζονταν μόνο οι δούλοι, εν αντιθέσει με τους αθηναίους πολίτες που τη θεωρούσαν απώλεια χρόνου. Στη συνέχεια μέσα από τις μυθολογικές αφηγήσεις βλέπουμε πως ο Αδάμ και η Εύα υφίστανται το διωγμό από τον Παράδεισο, ο οποίος αποτελεί μέρος χαρών και απολαύσεων και υποχρεούνται να δουλέψουν σκληρά για να αποκτήσουν τα αγαθά που θέλουν, γεγονός που ταυτίζει την επιβίωση με τον πόνο και τη συνεχή προσπάθεια. Καθώς οι αιώνες περνούν βλέπουμε τις πρωτόγονες κοινωνίες, οι οποίες ήταν κυρίως θηρευτικές, συλλεκτικές και αγροτικές. Μέσα σε αυτές οι άνθρωποι ανέπτυσσαν δεσμούς μέσω της ενασχόλησής τους με παρόμοιες εργασίες, διαδικασία η οποία από τον Ντυρκέμ ονομάστηκε «μηχανική αλληλεγγύη». Ο όρος αυτός έρχεται να δώσει τη θέση του στην «οργανική αλληλεγγύη», διαδικασία σύμφωνα με την οποία οι δεσμοί των εργαζομένων αναπτύσσονται χάρη στην αλληλεξάρτηση, που αποτελεί στοιχείο των σύγχρονων πλέον κοινωνιών.
Σύμφωνα με το Μαρξ η κοινωνία και η εργασία σχετίζονται απόλυτα με τον πλούτο, το κύρος, την ισχύ και το κέρδος που κατέχει ο εργοδότης εν αντιθέσει με τον εργαζόμενο, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «χαμένος», που το μόνο που πράττει είναι η παραγωγή της υπεραξίας. Ο εργοδότης στην ουσία είναι εκείνος που κινεί τα νήματα, τη στιγμή που ο εργαζόμενος ακολουθεί. Τα χαρακτηριστικά των θεωριών αυτά λίγο πολύ τα βλέπουμε και στις μέρες μας. Κάθε θεωρία περί οικοδόμησης της κοινωνίας με την ευρεία της έννοια, έχει κάτι να προσφέρει, να διδάξει, μιας που όλες μαζί αλληλοσυμπληρωμένες, προσφέρουν τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται μία κοινωνία, μα και οι άνθρωποι που ζουν μέσα σε αυτήν.
Οι συναδελφικές σχέσεις αλλάζουν, το στρες αυξάνεται και αυτόματα γενικεύεται και στους άλλους τομείς της καθημερινής ζωής, δεν υπάρχει πλέον κίνητρο για εργασία, παρά μόνο η επιβίωση, η οικονομική κατάσταση έχει επίδραση στην ψυχική υγεία των ατόμων, καθημερινά βλέπουμε αντιστροφή των φυλετικών ρόλων, παρατηρούμε καθημερινά τη σαθρή ενημέρωση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Τα προαναφερθέντα πλέον αποτελούν την πραγματικότητα όλων μας, η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από την εξωτερίκευση θυμού και φόβου για το «τι μέλλει γενέσθαι». Απορίας άξιο πλέον είναι να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο δικός μας ρόλος προκειμένου όχι να βιώσουμε τη ζωή μας, μα να επιβιώσουμε σε αυτή τη ζωή, έχοντας ως μόνες επιλογές τον πανικό της οικονομικής κρίσης και την παραίτηση ή την ανοικοδόμηση μίας δικής μας, προσωπικής πραγματικότητας, η οποία θα μας βοηθήσει να μην ξεφύγουμε από το «κέντρο» πεποιθήσεων περί ζωής, αξιών και ονείρων.
Πώς έφτασε, όμως, η Ελλάδα στο οικονομικό σημείο που τη συναντάμε σήμερα; Ακόμα, και κατά την Οθωμανική κυριαρχία οι Έλληνες εργάζονταν και κατείχαν πλούτο, ο οποίος, όμως, χάθηκε κατά την επανάσταση του 1821. Αν και η Ελλάδα αναγνωρίστηκε ως αυτόνομο κράτος το 1828, είχε αρχίσει ήδη να λαμβάνει δάνεια από το 1824-1826 και κηρύττει την πρώτη της πτώχευση μόλις το 1826. Αργότερα, ο Ιωάννης Καποδίστριας με διάφορες ενέργειές του προσπάθησε να βελτιώσει την οικονομία του ελληνικού κράτους με θετικά αποτελέσματα. Μετά την περίοδο αυτή, η οικονομία της Ελλάδας ήταν κυρίως αγροτική, γινόταν όμως προσπάθεια για ασχολία με το εμπόριο. Αναφέρεται, πως εξαιτίας των άσχημων διεθνών σχέσεων με τις δυνάμεις της Ευρώπης και των γειτονικών χωρών, της αναξιοπιστίας της Ελλάδας διεθνώς, αλλά και της πολιτικής της αστάθειας, το εμπόριο της αδυνατούσε να αναπτυχθεί. Κατά το διορισμό του Όθωνα, αργότερα, συναντάμε την πρώτη νομισματική μεταρρύθμιση που μας φέρνει τη δραχμή, καθώς συναντάμε επίσης και άλλα δάνεια από Γαλλία, Αγγλία και Ρωσία, τα οποία είναι αδύνατον να ξεχρεωθούν. Έτσι, το 1843 η Ελλάδα κηρύττει τη δεύτερή της πτώχευση-χρεοκοπία.
Ακολουθεί μια περίοδος στασιμότητας για τη χώρα, κατά την οποία οι μεγάλες δυνάμεις συνεχίζουν να την ελέγχουν, ενώ παράλληλα ελληνικές περιοχές αρχίζουν να προσαρτώνται ξανά στο ελληνικό κράτος. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, μεταξύ άλλων, κυβερνά την Ελλάδα παίρνοντας δάνεια και επιβάλλοντας φόρους προς αποπληρωμή τους. Οι συνέπειες των ενεργειών του είναι η εκβιομηχάνιση της χώρας αλλά και οι τρίτη πτώχευσή της το 1893, την οποία ακολούθησε η διχοτόμηση της δραχμής ως λύση. Ακολούθησε ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, από τον οποίο η Ελλάδα βγήκε νικημένη και ταπεινωμένη, καθώς της επιβλήθηκε πολεμική αποζημίωση και Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος. Μέχρι εκείνη τη στιγμή (1824-1897) η Ελλάδα είχε πάρει 10 εξωτερικά δάνεια. Κατά το 1902-1914 η Ελλάδα πήρε κι άλλα 4 δάνεια, προκειμένου να ξεπληρώσει τα παλιά. Επί Βενιζέλου προστέθηκαν κι άλλες ελληνικές περιοχές, στο μέχρι τότε ελληνικό κράτος, με τη βοήθεια της Αντάντ στους Βαλκανικούς πολέμους. Η Αντάντ, όμως, εκτός από στρατιωτική βοήθεια προσέφερε στη Ελλάδα και οικονομική βοήθεια, με τη μορφή δανείων, αυξάνοντας, φυσικά, το χρέος της. Τέλος, η εκστρατεία στην Τουρκία, που έληξε με την Μικρασιατική Καταστροφή, επιβάρυνε ακόμα περισσότερο την οικονομική κατάσταση της Ελλάδας.
Τα επόμενα χρόνια, μέχρι την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 η Ελλάδα έχει μια σταθερή πορεία ανάπτυξης, που συνεχίζει, όμως, να συνοδεύεται από δάνεια και βαριά φορολογία καθώς και συμπληρώνεται από έκτακτα μέτρα κατά το 1929. Καταλήγει σε τέταρτη πτώχευση το 1932. Η εξάρτηση της Ελλάδας από ξένες δυνάμεις ήταν δεδομένη πλέον, ενώ η κατάρρευση των τραπεζών και η αύξηση της ανεργίας επιδείνωσαν την κατάσταση. Το εμπόριο κάμφθηκε. Στη συνέχεια, επιβλήθηκε η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά μέχρι την κατάκτηση της Ελλάδας από τη Ναζιστική Γερμανία. Ακολούθησαν ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος και ύστερα ο εμφύλιος πόλεμος, του οποίου οι στρατιωτικές δαπάνες επιβάρυναν ακόμα περισσότερο την Ελλάδα, με επιπτώσεις τόσο σοβαρές, που συνέχιζαν να την ταλανίζουν ακόμα και μετά τη λήξη του πολέμου.
Από το 1955 έως και το 1963, η Ελλάδα γνωρίζει ραγδαία ανάπτυξη με κυβερνήτη της, πλέον, τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η ανάπτυξη αυτή βασίζεται στην ελληνική ναυτιλία, που ήταν πρώτη παγκοσμίως, στη μετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό, οι οποίοι ή έστελναν χρήματα στην Ελλάδα ή επέστρεφαν και έκαναν επενδύσεις, ο ανερχόμενος τουρισμός και οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων. Ακολουθεί η εποχή της δικτατορίας, κατά την οποία έγιναν πολλές σπατάλες προς ημέρευση του λαού, λόγω του απόλυτου καθεστώτος. Χορηγούνταν δάνεια άκριτα, τα οποία και δεν ξεπληρώνονταν, αλλά πραγματοποιήθηκαν και πολλά δημόσια έργα. Παρατηρείται, επομένως, μια πλασματική ανάπτυξη που βασίζεται σε λίγα εξωτερικά δάνεια και πολλά εσωτερικά. Το 1979 η Ελλάδα υπογράφει την είσοδό της στην ΕΟΚ και το 1981 πραγματοποιείται η ένωσή της με αυτήν. Ο μισθός των δύο φύλων εξισώνεται, ενώ δίνονται άλλα δύο εξωτερικά δάνεια προς δημιουργία εσωτερικών υποδομών. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως, το 1981 το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε την κυβέρνηση της Ελλάδας με Δημόσιο Χρέος που αντιστοιχούσε στο 27% του ΑΕΠ και την παρέδωσε το 1990 στην Κυβέρνηση Κωνσταντίνου Μητσοτάκη με Δημόσιο Χρέος που έφτανε το 80% του ΑΕΠ. Με τη σειρά της η συγκεκριμένη κυβέρνηση παραδίδει τη χώρα με χρέος που έφτανε το 110% του ΑΕΠ.
Την 1 Ιανουαρίου 2002 η Ελλάδα, και οι άλλες έντεκα τότε χώρες της ευρωζώνης απέκτησαν κοινό νόμισμα, το ευρώ. Από τα τέλη του 2009 και αρχές 2010, εξαιτίας συνδυασμού διεθνών (οικονομική κρίση) και τοπικών (ανεξέλεγκτες δαπάνες κατά την περίοδο μέχρι τις εκλογές του 2009) παραγόντων η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα, καθώς έχει το δεύτερο μεγαλύτερο ετήσιο έλλειμμα κρατικού προϋπολογισμού και το δεύτερο μεγαλύτερο δημόσιο χρέος στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κατά τις πρώτες εβδομάδες του 2010 παρατηρήθηκε μια ανανεωμένη ανησυχία για το υπερβάλλον δημόσιο χρέος της Ελλάδας. Αυτό είχε ως συνέπεια, την υπογραφή του Μνημονίου, τον Μάιο του 2010, με το ΔΝΤ την ΕΕ και την ΕΚΤ, ώστε να καλυφθεί η δανειακή ανάγκη της χώρας. Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας να αναστείλει απότομα την χορήγηση δανείων προς τα αδύνατα κράτη σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή για την παγκόσμια οικονομία αποτέλεσε όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Cabral(2010) «τη σπίθα για μια πυρκαγιά που εξαπλώνεται σταδιακά σε όλες τις χώρες του Ευρωπαϊκού νότου». Αν βάλουμε τις χώρες που πλήττονται σε μία σειρά προτεραιότητας θα διαπιστώσουμε ότι οι τέσσερις πρώτες χώρες στην σειρά είναι η Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, και Ισπανία, (Guillén, 2000).
Η γνωστή σε όλους τους ‘Ελληνες πια τρόικα αποτελείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) και εφάρμοσε νεοφιλελεύθερες πολιτικές για την επίλυση προβλημάτων της Ελλάδας. Για να καταστεί, σύμφωνα με την τρόικα λοιπόν αυτό εφικτό, υπογράφτηκαν τα μνημόνια( δημόσια έγγραφα με τα οποία ανταλάσσονται απόψεις μεταξύ των κυβερνήσεων ή μεταξύ διεθνών οργανισμών και κυβερνήσεων) και τέθηκαν κάποια πακέτα μέτρων, όπως η περικοπή των δημόσιων δαπανών, η μείωση των μισθών, και η αύξηση των φόρων, οι απολύσεις κλπ. ώστε να σταθεροποιηθεί μακροπρόθεσμα η οικονομία.
Αυτή η λύση όχι μόνο δεν λειτουργεί στην Ελλάδα αλλά σύμφωνα με έρευνες όσα περισσότερα μέτρα εφαρμόζει η τρόικα τόσο περισσότερο βυθίζεται η Ελλάδα στην κρίση. Σιγά σιγά λοιπόν και με την συμβολή πολλών παραγόντων η οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα έφτασε στο σημείο που βρίσκεται τώρα.
2.3 ΑΙΤΙΑ ΚΡΙΣΗΣ
2.3.1 ΑΙΤΙΑ
Η οικονομική κρίση είναι παγκόσμια και πλήττει ένα πολύ μεγάλο μέρος του πλανήτη. Ωστόσο, τα αίτια που θα αναφερθούν παρακάτω αποτελούν τα αίτια για την οικονομική κρίση στην Ελλάδα και όχι την παγκόσμια κρίση.Σίγουρα το να αναφερθούν τα αίτια της οικονομικής κρίσης με σαφήτητα δεν είναι απόλυτα εφικτό. Τα αίτια είναι πολλά, είναι πολύπλοκα και οι αναλύσεις οι οποίες έχουν γίνει πάνω σε αυτό το θέμα πολλές και διάφορες. Ο κάθε αναλυτής παρουσιάζει και τα δικά τού αίτια. Εδώ θα να αναφερθούν κάποια αίτια για τα οποία φαίνονται να συμφωνούν οι περισσότεροι αναλυτές μεταξύ τους.
Τα αίτια της κρίσης, σύμφωνα με τους Μπούρα και Λυκούρα( 2011) πρέπει να αναζητηθούν αφενός στα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα και τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν αλλά και στη διεθνή συγκυρία της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης που τα ανέδειξε με εντονότερο και οξύτερο τρόπο. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό της οικονομίας μας είναι ύπαρξη διαρθρωτικών προβλημάτων πολύ πριν την εμφάνιση της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης, τα οποία διογκώθηκαν τα τελευταία χρόνια με την εμμονή στην άσκηση πολιτικών στη κατεύθυνση των αυτορυθμιζόμενων αγορών.
Στην πλειοψηφία λοιπόν των αναλύσεων για τις αιτίες της οικονομικής κρίσης έχουν τονισθεί σαν οι κύριοι παράγοντες για την κρίση στην Ελλάδα μια σειρά από οικονομικούς συντελεστές. Ονομαστικά αναφέρονται οι όροι «υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα», «μη ορθολογική διαχείριση των δημόσιων δαπανών», «τεράστιο δημόσιο χρέος», «έλλειψη εξαγωγών», «έλλειψη ανταγωνιστικότητας» και «έλλειψη λειτουργίας της αγοράς εργασίας». Όροι που ναι μεν, προσδιορίζουν κάποιες από τις αιτίες της οικονομικής κατάστασης που βιώνουμε΄, χωρίς όμως να αποτελούν την ολοκληρωμένη πραγματικότητα.
Άλλο αίτιο που παρουσιάζεται για την αυτήν την κατάσταση είναι η ραγδαία εξάπλωση των στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου από 9% των συνολικών στεγαστικών το 2003 σε 24% το 2007, δηλαδή μια αχαλίνωτη πιστωτική επέκταση σε κατηγορίες νοικοκυριών που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα έπρεπε να έχουν δανειοδοτηθεί. Σε αυτή την περίπτωση οι τράπεζες παρείχαν δάνεια με μόνη εγγύηση την αναμενόμενη αύξηση στην τιμή της κατοικίας, ενώ διευκόλυναν τα νοικοκυριά με ελκυστικά χαμηλά επιτόκια στα πρώτα χρόνια, τα οποία όμως θα αναπροσαρμόζονταν στη συνέχεια. Πολλές φορές οι τράπεζες αναλάμβαναν να πληρώσουν το δάνειο του νοικοκυριού από άλλη τράπεζα, επειδή το νοικοκυριό είχε πρόβλημα αποπληρωμής.,
Επίσης, η μεταφορά του ρίσκου από τους ισολογισμούς των τραπεζών στο κοινό και τους επενδυτές μέσω τιτλοποιήσεων, πολλοί από τους οποίους αγνοούσαν το ύψος του κινδύνου και υπήρξαν επιρρεπείς στις τότε υψηλές αποδόσεις συνέβαλλε στην επιβάρυνση της ελληνικής οικονομίας. Η μεταφορά αυτή του ρίσκου επέτρεπε στις τράπεζες να δανείζουν άφοβα σε μη φερέγγυους δανειολήπτες και στη συνέχεια να αποκτούν ρευστότητα για επιπλέον δανειοδοτήσεις, χωρίς να χρειάζεται να βρουν νέους καταθέτες.
Αναφορά ως αιτιών γίνεται και στην πλημμελή διαβάθμιση των προϊόντων (Ομόλογα, Σύνθετα χρηματοοικονομικά προϊόντα κλπ) ως προς τους επενδυτικούς κινδύνους, αλλά και των ιδίων των χρηματοοικονομικών εταιρειών (Επενδυτικές Τράπεζες, Εμπορικές Τράπεζες , Αμοιβαία Κεφάλαια, Επενδυτικές Εταιρείες) από τις αρμόδιές διεθνείς εταιρείες αξιολόγησης επενδυτικών κινδύνων και στις τεράστιες αμοιβές των στελεχών του Χρηματοοικονομικού τομέα (Τράπεζες, Ασφαλιστικές Εταιρείες, Επενδυτικές Εταιρείες κλπ), με τη μορφή Bonus, στην έλλειψη αυστηρού νομοθετικού πλαισίου, σχετικά με τον έλεγχο ολόκληρου του Παγκόσμιου Χρηματοοικονομικού Τομέα, και στην υιοθέτηση αντίθετα των πλέον χαλαρών μορφών ελέγχου στη διακίνηση των κεφαλαίων.
Ακόμα, σημαντικό ρόλο στην δημόσια οικονομία έπαιξε η πτώση της αξίας των κατοικιών. Η φούσκα στις τιμές των ακινήτων σε πολλές περιοχές των ΗΠΑ, διευκόλυνε την υπέρ-κατανάλωση, με αποτέλεσμα την υπέρ-θέρμανση της οικονομίας και την αύξηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών, όπως πολλές φορές συνέβη και σε άλλες παρόμοιες κρίσεις.
Η προοδευτική απώλεια δημοσιονομικής πειθαρχίας,η κακή διακυβέρνηση της χώρας (υπερτροφικό, πελατιακό κράτος, ανεπαρκής επαγγελματική συνείδηση, ευθυνοφοβία, διαφθορά, διαπλοκή κλπ.), οι πολιτικές δραστικής μείωσης των φορολογικών εσόδων που ακολούθησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις για πάνω από μια δεκαετία πριν την κρίση αποτελούν και αυτά παράγοντες της ελληνικής δημοσιονομικής κρίσης. Άλλωστε οι διαφθορές του πολιτικού συστήματος και η ανεξέλεγκτη σπατάλη του δημόσιου χρήματος που έγιναν γνωστές τα τελευταία χρόνια, όπως είναι λογικό, δεν άφησαν ανεπηρέαστη την ελληνική οικονομία.
Βέβαια δεν θα μπορούσαμε να αποκλείσουμε από τα βασικά αίτια της κρίσης την νεοφιλελεύθερη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που απέκλειε τη στήριξη των δημόσιων οικονομικών της Ευρωζώνης με απευθείας δανεισμό από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, αλλά υποχρέωνε τις κυβερνήσεις να αντλούν δάνεια μόνο από τις εμπορικές τράπεζες και γενικότερα τις χρηματοπιστωτικές αγορές, με αποτέλεσμα την εκτίναξη των επιτοκίων δανεισμού στη συγκυρία της κρίσης. Παράλληλα, η εμμονή της ελληνικής κυβέρνησης στις νεοφιλελεύθερες συνταγές διαχείρισης της οικονομίας ενίσχυσαν όλη αυτή την επιχείρηση. Όταν οι χρηματαγορές απέσυραν την εμπιστοσύνη τους προς την ελληνική οικονομία, τα επιτόκια δανεισμού του Δημοσίου εκτινάχθηκαν σε δυσβάσταχτα ύψη. Τον Φεβρουάριο 2010 αποφασίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η διαμόρφωση ενός πακέτου δανειακής στήριξης του ελληνικού Δημοσίου με την εμπλοκή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), υπό τον όρο ότι η χώρα θα ακολουθούσε ένα αυστηρό πρόγραμμα περιστολής των δημόσιων δαπανών. Η κυβέρνηση προσανατολίστηκε στον περιορισμό των μισθολογικών δαπανών του δημοσίου και στην περιστολή του κοινωνικού κράτους, με παράλληλη αύξηση των εσόδων κυρίως από έμμεσους φόρους (αύξηση ΦΠΑ). Άφησε αμετάβλητες τις συνθήκες αναφορικά με άλλες πηγές εσόδων ή δαπανών. Στις 23 Απριλίου 2010 η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε την ενεργοποίηση του μηχανισμού δανειακής στήριξης εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, εγκαινιάζοντας παράλληλα πολιτικές «συρρίκνωσης του κράτους» αναφορικά με το ασφαλιστικό σύστημα, τις συντάξεις, την τοπική αυτοδιοίκηση.
Πολλοί αναλυτές βέβαια κατηγορούν και την παγκοσμιοποίηση της διεθνούς οικονομίας και τις ανεπιθύμητες παρενέργειες εισαγωγής του κοινού νομίσματος, του ευρώ, που είχε ως αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη πιστωτική επέκταση και τις υπερβολικές μισθολογικές απαιτήσεις με παράλληλη την απώλεια ανταγωνιστικότητας.
Συνοψίζοντας τα ανωτέρω παρατηρείται ότι δεν υπάρχουν απολύτως σαφή αίτια για την οικονομική κρίση. Οι παράγοντες που οδήγησαν την χώρα μας σε αυτή την κατάσταση είναι πολλοί και διάφοροι αλλά πάνω κάτω αυτοί που αναφέρθηκαν. Άλλοι συνέβαλλαν περισσότερο και άλλοι λιγότερο. Σίγουρα οι πολίτες δεν ήταν αμέτοχοι στην επιβάρυνση της οικονομίας αλλά δεν ήταν και αυτοί που προκάλεσαν όλη αυτή την ανεπανόρθωτη κατάσταση. Οι απόψεις που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι οι απόψεις ειδικών, οικονομολόγων, πολιτών, όχι όμως της πλειοψηφίας των πολιτικών που θίγονται μέσα από αυτά τα αίτια. Θα ήθελα λοιπόν κλείνοντας αυτήν την ενότητα να παρουσιάσω και την άποψη ενός πολιτικού που σίγουρα εκφράζει την άποψη μεγάλου μέρους των πολιτικών αυτής της χώρας που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους αναλυτές. Η φράση αυτή ειπώθηκε από τον Θεόδωρο Πάγκαλο, εκφράζοντας την δικιά του άποψη για την αιτία της οικονομικής κρίσης και έγινε αμέσως γνωστή σε όλους τους ΄Έλληνες. Η φράση του λοιπόν, «Μαζί τα φάγαμε» ,δείχνει το πως φαίνεται όλη αυτή η κατάσταση από τα μάτια ενός εκπρόσωπου του πολιτικού συστήματος…
2.3.2 ΜΥΘΟΙ
Μέσα από τις αναλύσεις των κύριων αίτιων της οικονομικής κρίσης δεν λείπουν και οι «μύθοι». Σίγουρο είναι ότι η κρίση στην οικονομία ήταν το αποτέλεσμα της κρίσης της πολιτικής διαχείρισης της χώρας.Έχουν ειπωθεί το τελευταίο διάστημα κάποια πράγματα που ενώ θα έπρεπε δεν ανταποκρίνονται στην ελληνική πραγματικότητα. Αρχικά, στην Ελλάδα οι κύριες αιτίες για την ελληνική κρίση δεν βρίσκονται στην αποτυχία των μακροοικονομικών νομισματικών και δημοσιονομικών πολιτικών. Ακόμα, στην χώρα μας δεν υπάρχει πολιτική σταθερότητα, πολιτική συνέχεια και βιωσιμότητα. Επίσης, ενώ θα έπρεπε, δεν υπάρχει ένα ενιαίο στρατηγικό όραμα και σχέδιο για την ανάπτυξη της χώρας ανάμεσα στα κόμματα. Και τέλος, οι προσδοκίες και οι απόψεις των Ελλήνων για το μέλλον της χώρας δεν προωθούν καθόλου την πολιτική και οικονομική ανάπτυξη. Τα στοιχεία αυτά όπως αναφέρθηκαν συντελούν της πραγματικότητα της ελληνικής πολιτείας. Οι αναλυτές εκείνοι που υποστηρίζουν τα αντίθετα, υποστηρίζουν μύθους. Μύθους για την Ελλάδα δηλαδή, γιατί σε άλλες χώρες που αντιμετωπίζουν κρίση, όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ιαπωνία, όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν δεδομένα της πραγματικότητας που δεν αμφισβητούνται. Αντίθετα στην χώρα μας όχι απλά δεν είναι δεδομένα αλλά δεν θεωρούνται ούτε αναγκαία. Γίνεται δηλαδή φανερό πως στην Ελλάδα υπάρχουν εκείνα τα πολιτικά και οικονομικά στοιχεία που την διαφοροποιούν από οποιοδήποτε άλλο παράδειγμα υπερχρεωμένων χωρών του ανεπτυγμένου κόσμου.
2.4 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
2.4.1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης είναι πάρα πολλές. Πλήττονται όλοι οι τομείς της ανθρώπινης κοινωνίας. Άλλωστε όπως προαναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο δεν πρόκειται απλά για μία κρίση στην οικονομία αλλά και στην κοινωνία, το πολιτικό σύστημα, τον πολιτισμό. Οι επιπτώσεις που έχει μία κρίση διαφέρουν από χώρα σε χώρα, αλλά και σε εθνικό επίπεδο δεν είναι ίδιες στην κάθε τάξη, στον κάθε άνθρωπο.
Σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο οι συνέπειες της κρίση είναι ορατές παντού γύρω μας. Η πλειοψηφία των Ελλήνων βιώνει την οικονομική εξαθλίωση. Σύμφωνα με τον Stiglitz(2006), όταν υπάρχει μία κρίση στην χειρότερη κατάσταση βρίσκονται οι χειρώνακτες εργάτες και τα άτομα χαμηλής εκπαίδευσης. Μπορεί να ξεκίνησε έτσι και στην Ελλάδα αλλά πλέον η κατάσταση δεν είναι απλά έτσι. Προβλήματα αντιμετωπίζουν όλοι. Οι περισσότεροι Έλληνες είτε δουλεύουν χωρίς να πληρώνονται ή παίρνοντας έναν ελάχιστο μισθό που δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες τους είτε είναι άνεργοι. Το ποσοστό της ανεργίας στη χώρα μα; έφτασε το 27,2% τον Ιανουάριο του 2013, με τους νέους να πλήττονται περισσότερο αφού στις ηλικίες 15-24 το ποσοστό ανεργίας είναι 59,3%. Τα άτομα από 25-34 ετών πλήττονται σε ποσοστό 34,2% ενώ από 35-44 ετών η ανεργία έχει αυξηθεί στο 23,5%. Τα ποσοστά μιλάνε από μόνα τους. Πάνω από 1. 200. 000 Έλληνες είναι πια άνεργοι. Υπολογίζεται ακόμα ότι περίπου το 30% των νέων πτυχιούχων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι άνεργοι, ποσοστό που αποδεικνύει ότι το μέλλον είναι τελείως αβέβαιο για όλους αυτούς τους ανθρώπους. Η ανεργία λοιπόν είτε προέρχεται από απόλυση, είτε από κλείσιμο επιχείρησης είτε από την γενική στέρηση της δυνατότητας για εργασία, μαστίζει στην εποχή μας.
Η μείωση των μισθών και υπερβολική αύξηση των φόρων έχουν φτάσει μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων να ζουν στο όριο της φτώχειας. Συγκεκριμένα, τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται στα όρια της φτώχειας αφού η μείωση των μισθών και των συντάξεων έφτασε το 50% ενώ πολλοί από τους Έλληνες ζουν και κάτω από το όριο της φτώχειας. Οι συνέπειες της φτώχειας είναι τραγικές. Άθλιες και ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας που πλήττουν ακόμα και την υγεία των ανθρώπων ενώ παράλληλα υπάρχει αδυναμία ανταπόκρισης σε πιθανά προβλήματα υγείας. Ακόμα, το ποσοστό των Ελλήνων που τρέφονται από τα συσσίτια ή λαμβάνουν τρόφιμα από την εκκλησία έχει εκτιναχθεί ενώ οι άστεγοι όλο και πολλαπλασιάζονται στους δρόμους και στις στέγες που έχουν δημιουργηθεί για τους ανθρώπους αυτούς.
Ένα ακόμα αποτέλεσμα που έχει η κρίση και ίσως δεν φαίνεται ιδιαίτερα ακόμα αλλά σε λίγα χρόνια μπορεί να γίνει αισθητό είναι και η μείωση της γονιμότητας. Οι νέοι αδυνατούν να κάνουν παιδιά αφού δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να τα μεγαλώσουν και να τους προσφέρουν όλα αυτά που χρειάζεται ένα παιδί. Προτιμούν να μην κάνουν παιδιά παρά να τα φέρουν σε έναν αβέβαιο κόσμο που ίσως να μην έχουν καν να φάνε.Είναι φανερό άλλωστε ότι και όλοι όσοι έχουν παιδιά δυσκολεύονται υπερβολικά να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους. Η υπογονιμότητα στην Ελλάδα θα καταστεί σοβαρό πρόβλημα σε λίγα χρόνια.
Διέξοδο στην ανεργία και σε όλο αυτό το αβέβαιο και ανασφαλές οικονομικό κλίμα της χώρας πολλοί Έλληνες και κυρίως οι νέοι βρίσκουν στην μετανάστευση. Όπως αναφέρεται σε έρευνα που έγινε από την εταιρεία Κάπα Research για το «Το Βήμα της Κυριακής», επτά στους δέκα Έλληνες αποφοίτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης επιθυμούν να φύγουν στο εξωτερικό για να εργαστούν, ενώ ένας στους δέκα ήδη ψάχνει για δουλειά σε άλλη χώρα ή προσπαθεί να συνεχίσει τις σπουδές του στο εξωτερικό για να αποκτήσει πρόσβαση σ’ άλλες αγορές εργασίας. Παράλληλα από εκείνους οι οποίοι δηλώνουν πρόθυμοι να εργαστούν στο εξωτερικό, το 66,4% δηλώνει ότι το κάνει για να έχει καλύτερη ποιότητα ζωής συνολικά, το 44,7% για να βρει μια καλή δουλειά και το 32,6% για να διασφαλίσει περισσότερη αξιοκρατία στην εξέλιξή του. Μάλιστα, το 60,7% δηλώνει ότι θα προτιμούσε μια θέση εργασίας με προοπτική καριέρας στο εξωτερικό παρά μια μόνιμη θέση εργασίας στον ιδιωτικό ή στον δημόσιο τομέα στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, η συντριπτική πλειονότητα εκείνων που δηλώνουν πρόθυμοι να μεταναστεύσουν θέτει ως επιδιωκόμενο μισθό ένα ποσό της τάξεως των 1.500 ως 5.000 ευρώ. Παρατηρείται η ανάγκη λοιπόν των νέων να φύγουν από την χώρα τους ώστε να μπορέσουν να εργαστούν και να ζήσουν με αξιοπρέπεια Βέβαια το φαινόμενο αυτό δεν παρουσιάζεται μόνο τους νέους αλλά και σε πολλούς μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους. Οικογένειες ολόκληρες, τον τελευταίο καιρό, παίρνουν την μεγάλη απόφαση να φύγουν από την Ελλάδα ενώ άλλες οικογένειες χωρίζονται αφού κάποιο ή κάποια από τα μέλη της οικογένειες φεύγουν με σκοπό να μαζέψουν κάποια χρήματα και να ξαναγυρίσουν. Πάρα πολλοί συχνό, για τις ίδιες αιτίες, φαινόμενο είναι βέβαια και η εσωτερική μετανάστευση αφού πολλές ελληνικές οικογένειες ζουν πια στην επαρχία είτε γιατί εκεί έχουν κάποιο σπίτι και δεν χρειάζεται να πληρώσουν ενοίκιο είτε γιατί εκεί βρίσκουν δουλειά. Και σε αυτή την περίπτωση παρατηρείται ότι σε πολλές περιπτώσεις οι οικογένειες χωρίζονται αφού φεύγει μόνο κάποιο μέλος τους μόνο και μόνο για να δουλέψει.
Ένα άλλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας που επηρεάζεται από την κρίση είναι το κομμάτι της εγκληματικότητας. Οι άνθρωποι προκειμένου να ζήσουν και να εξασφαλίσουν έστω τα απαραίτητα καταφεύγουν σε βίαιες πράξεις όπως κλοπές ή ακόμα και ανθρωποκτονίες. Η κατάσταση έχει γίνει χαοτική ενώ δεν υπάρχουν καθόλου όρια στα εγκλήματα. Απάνθρωπες δολοφονίες μόνο για λίγα ευρώ.
Ακόμα και να μην καταφύγουν σε εγκληματικές πράξεις όμως οι Έλληνες έχουν αλλάξει. Έχουν ξεχάσει τις αρχές και τις αξίες τους. Όλη αυτή η κατάσταση έχει κάνει περισσότερους ανθρώπους εγωιστές και απάνθρωπους. Μεγάλο ποσοστό των Ελλήνων κοιτάει πια μόνο το συμφέρον του και τι είναι ωφέλιμο για αυτό χωρίς να υπολογίζει τους συνανθρώπους και τις αξίες του. Πολύ συχνό είναι πια βέβαια και το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού και του στίγματος (αυτός που δεν έχει χρήματα δεν αξίζει). Βέβαια υπάρχουν και οι άνθρωποι που μέσα από όλη αυτή την κατάσταση άλλαξαν προς το καλύτερο και άρχισαν να βοηθούν περισσότερο αυτούς που το έχουν ανάγκη( δωρεές, εθελοντισμός στις διάφορες οργανώσεις και συσσίτια κλπ.).
2.4.2 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ
Σε κάθε οικονομική δυσκολία, όμως, αυτό που κλονίζεται εξ’ αρχής είναι η ψυχική διάθεση των ατόμων, μιας που ζούμε σε μία κοινωνία μετα- βιομηχανική, σε μία κοινωνία πληροφορίας, όπου σύμφωνα με τον Ντυρκέμ χαρακτηρίζεται από πολύπλοκες κοινωνικές δομές και από έναν περίπλοκο καταμερισμό εργασίας, ο οποίος ορίζει πως κανείς δεν είναι αυτάρκης και όλοι εξαρτώνται από τους άλλους για την επιβίωσή τους. Όταν αρχίσει να απειλείται λοιπόν η αλυσίδα της ¨οργανικής αλληλεγγύης¨, αυτό που αυξάνεται αρχικά είναι ο φόβος και το στρες των ατόμων εκείνων που εξαρτώνται από τους άλλους για την επιβίωσή τους. Ξαφνικά η εργασία μετατρέπεται σε ασθένεια και το ατομικό άγχος μεταφέρεται από τον εργασιακό τομέα στις διαπροσωπικές σχέσεις, αποτελώντας έτσι ένα βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης καθημερινότητας.
Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με έρευνες υπάρχει μια ισχυρή συνάφεια ανάμεσα στην ανεργία και στην αύξηση της κατάθλιψης, του άγχους, της χρήσης ουσιών και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς (Murphy and Athanasou, 1999). Αναλύοντας το έργο των Paul και Moser (2009) σχετικά με τις επιπτώσεις της ανεργίας στην ψυχική υγεία των ατόμων παρατηρούμε ότι ο μέσος όρος των ατόμων που είχαν ψυχολογικά προβλήματα ήταν υπερδιπλάσιος για τους ανέργους (34%) σε σύγκριση με τα άτομα που εργάζονταν (16%). Εξ’ αιτίας της ανεργίας μάλιστα υιοθετούνται από τα άτομα λιγότερο υγιεινές συνήθειες, όπως το κάπνισμα και το αλκοόλ. Επίσης, τα άτομα που ήταν άνεργα αντιμετώπιζαν περισσότερα προβλήματα με το άγχος, την κατάθλιψη, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, την αίσθηση ικανοποίησης από τη ζωή και το αίσθημα αυτοεκτίμησης σε σύγκριση με τα άτομα που εργάζονταν (Paul and Moser, 2009). Ακόμα, πλήττεται γενικά η υγεία των ατόμων και όχι μόνο η ψυχολογία αφού οι περιορισμένοι πόροι μπορεί να οδηγήσουν σε φτωχή διατροφή και περιορισμένη πρόσβαση στην ιατρική φροντίδα, γεγονός που οδηγεί σε αυξημένη νοσηρότητα και θνησιμότητα (Valkonen and Martikainen, 1995).
Τον τελευταίο καιρό καταγράφονται πολλά τηλεφωνήματα σε γραμμές ψυχολογικής υποστήριξης αναφερόμενα σε ψυχολογικά προβλήματα λόγω των οικονομικών δυσχερειών και της εργασίας. Η Γραμμή Βοήθειας για την Κατάθλιψη του Προγράμματος «Αντί-στίγμα» του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), επιβεβαιώνει την παραπάνω πρόταση. Στο 27% των κλήσεων τα αιτήματα για παροχή ψυχολογικής βοήθειας συνδέονται με την οικονομική κρίση και τη δύσκολη κατάσταση που επικρατεί στον εργασιακό τομέα. Η ανεργία και η οικονομική ανασφάλεια αποτελούν από τους παράγοντες που αναφέρονται με μεγάλη συχνότητα από τους καλούντες ως επιβαρυντικοί για την ψυχολογική τους κατάσταση. Τα στοιχεία της Γραμμής Βοήθειας παρουσιάζουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης ενώ δείχνουν ότι πλήττονται περισσότερο οι άνδρες (65%) και η κατ΄εξοχήν παραγωγική ηλικιακή ομάδα (30-45 ετών), άτομα δηλαδή που κατά κανόνα έχουν να αντιμετωπίσουν πολλαπλές υποχρεώσεις (οικογενειακές και άλλες). Αλλά και τα άτομα νεότερης ηλικίας (18-30 ετών) βλέπουν με έντονο άγχος την έλλειψη επαγγελματικών προοπτικών και τους όρους που προδιαγράφουν το εργασιακό μέλλον τους. Πολλοί από τους καλούντες δηλώνουν αδυναμία στην αντιμετώπιση της δυσχερής και αδιέξοδης, πολλές φορές, κατάστασης στην οποία βρέθηκαν, φθάνοντας σε σημείο να σκέφτονται ακόμη και την αυτοκτονία ως ύστατη λύση. Δεν είναι τυχαίο ότι στη χώρα μας ο αριθμός των αυτοκτονιών αυξήθηκε τουλάχιστον κατά 40% μετά το ξέσπασμα της κρίσης( σημειώνεται ότι μεγάλο ποσοστό των αυτοκτονιών αποσιωπάται από την οικογένεια για την αποφυγή του στίγματος).
Τα ψυχολογικά προβλήματα και ψυχιατρικά νοσήματα αυξάνονται σε μία κρίση. Η οικογενειακή κατάσταση είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που μπορεί να κρίνει την πορεία της ασθένειας ή των προβλημάτων ενός ατόμου. Οι τεταμένες σχέσεις που δημιουργούνται εξ΄ αιτίας της κρίσης στο οικογενειακό περιβάλλον (λόγω των οικονομικών δυσχερειών, λόγω της έλλειψης υπομονής, λόγω της αδυναμίας αντιμετώπισης των δύσκολων καταστάσεων) καθιστούν ένα αδύναμο υποστηρικτικό περιβάλλον για τα άτομα που χρείζουν ψυχολογικής στήριξης και κατά συνέπεια η καταστάσεις επιβαρύνονται.
2.4.3 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
Η κρίση που βιώνουμε που δεν χαρακτηρίζεται μόνο οικονομική αλλά και κοινωνική και πολιτισμική και πολιτική. Δυστυχώς σε μια κοινωνία εθισμένη στον καταναλωτισμό, τα χρήματα καθορίζουν την ζωή οπότε η μη ύπαρξη τους έχει επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης καθημερινότητας. Τα αποτελέσματα αυτής της ευρωπαϊκής κρίσης είναι πάρα πολλά και ορατά σε όλους μας. Αν πέρα από αυτά που βιώνουμε οι ίδιοι, απλά κοιτάξουμε δίπλα μας τα συμπεράσματα που θα βγάλουμε για τις επιπτώσεις όλης αυτής της κατάστασης θα έλεγα ότι είναι αφοπλιστικά. Η παρούσα έρευνα δεν ερευνά ούτε τα αίτια αλλά ούτε και τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Στόχος αυτή της έρευνας είναι να φανεί η οικονομική κρίση μέσα από τα μάτια των μικρών παιδιών. Πριν όμως δούμε το πως σκέφτονται και τι γνωρίζουν τα παιδιά για αυτό το θέμα θα αναφερθούν κάποιες από τις επιπτώσεις, ψυχολογικές και μη, που έχει όλο αυτό που βιώνουμε στα παιδιά.
Τα παιδιά δεν ζουν μονάχα στον δικό τους κόσμο όπως πολλοί πιστεύουν. Βιώνουν, ακούν, βλέπουν, νιώθουν όλη αυτή την άσχημη κατάσταση που ζουν τόσες χώρες τα τελευταία χρόνια. Ακόμα και όταν η οικογένειά τους δεν πλήττεται άμεσα οικονομικά, τα παιδιά νιώθουν άγχος, ανασφάλεια και φόβο για το μέλλον, επηρεασμένα από τη γενικότερη κατάσταση που επικρατεί. Είτε μέσω των αλλαγών στον τρόπο ζωής της οικογένειας, είτε μέσω των αλλαγών στην ψυχολογική κατάσταση των γονέων (αν π.χ. έχουν χάσει τη δουλειά τους), είτε μέσω των στάσεων που προβάλλονται ιδιαίτερα από τα ΜΜΕ βλέπουν ότι κατι δεν πάει καλά.Και πέρα από τις δυσκολίες που υπάρχουν σε βιοποριστικό επίπεδο το κύριο πρόβλημα που έχει προκαλέσει η οικονομική κρίση είναι ψυχοσυναισθηματικό. Τα κύρια συναισθήματα που επικρατούν στους ανθρώπους γύρω μας είναι ο φόβος,το άγχος,η ανασφάλεια, η θλίψη,η οργή, η ανημποριά,η ανικανότητα,η έλλειψη ελπίδας για ο μέλλον, η απόγνωση κλπ. Όπως είναι λογικό άρα από όλα αυτά τα συναισθήματα των ενηλίκων πλήττονται και τα παιδιά.
Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά να προστατευτούν, όσο γίνεται δηλαδή, από όλα αυτά τα συναισθήματα γιατί δεν έχει καλά αποτελέσματα όταν αυτά βιώνονται σε αυτή την ηλικία, που διαμορφώνεται ο χαρακτήρας και τα πάντα παίζουν ρόλο σε αυτό. Στην περίοδο από τη σύλληψη του εμβρύου έως περίπου τα πέντε χρόνια ζωής του παιδιού, συμβαίνουν οι πιο σημαντικές αλλαγές στην ανάπτυξη του ανθρώπου. Η ανάπτυξη που συμβαίνει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου της πρώιμης παιδικής ηλικίας έχει επιδράσεις σε όλους τους τομείς της ζωής (βιολογικής, γνωστικής, συναισθηματικής ζωής). Η αλληλεξάρτηση αυτών των τομέων της ζωής είναι τόσο σημαντική που κάνει πραγματικά δεν υπάρχει λόγος να γίνεται καν προσπάθειά να διαχωριστούν οι επιδράσεις του ενός από τους άλλους.
Δεδομένου ότι η οικογένεια είναι το κύριο περιβάλλον του παιδιού, τα αποτελέσματα της κρίσης μπορεί να επηρεάσουν διάφορους παράγοντες. Τόσο οι πόροι για τη διατροφή και άλλα αγαθά μπορεί να περιοριστούν όσο και η δυναμική και η λειτουργία της οικογένειας, συμπεριλαμβανομένου του χρόνου που έχουν να διαθέσουν οι γονείς και της ψυχικής υγείας των γονέων, κυρίως της μητέρας. Πιο συγκεκριμένα, το παιδί θα επηρεαστεί στο βαθμό που οι παράγοντες επηρεάζουν τη διατροφή και την υγεία, την ικανότητά του να αναπτύξει ασφαλείς σχέσεις με τους γονείς του και τα ερεθίσματα για ανάπτυξη που λαμβάνει. Η έλλειψη σωστής διατροφής είναι πιθανό να έχει σοβαρές συνέπειες σε βάθος χρόνου, δεδομένου ότι σε αυτά τα αναπτυξιακά στάδια επηρεάζει και τη νευρολογική ανάπτυξη.Ακόμη και σε περιόδους οικονομικής σταθερότητας, το έμβρυο και το βρέφος επηρεάζονται από τη λειτουργία της οικογένειας, ιδιαίτερα από το άγχος και την κατάθλιψη της μητέρας.
Τα προβλήματα ψυχικής υγείας τείνουν να αυξάνουν κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής κρίσης. Μια μητέρα μπορεί να έχει λιγότερο χρόνο για να αλληλεπιδράσει με το παιδί της και επίσης να είναι λιγότερο υπομονετική. Οι οικονομικές πιέσεις που υφίστανται τα άτομα σε τέτοιες περιόδους προκαλούν σίγουρα εντάσεις και σε ενδοοικογενειακό επίπεδο αφού οι γονείς καλούνται να επαναπροσδιορίσουν τα οικονομικά τους και να οριοθετήσουν τις ανάγκες των ίδιων και των παιδιών τους προκαλώντας πολλές φορές εντάσεις μεταξύ τους. Επιπλέον, τα θέματα ψυχικής υγείας μπορεί να καταστήσουν την μητέρα συναισθηματικά μη διαθέσιμη και να εμποδιστεί έτσι η υγιή και ασφαλή σύνδεση με το παιδί της. Ένα παιδί είναι επίσης πιθανό να επηρεαστεί εάν εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα κορτιζόλης και άλλων ορμονών στη μήτρα που συνδέονται με το στρες της μητέρας. Άρα οι επιπτώσεις μιας στρεσσογόνου κατάστασης δεν επηρεάζει μόνο την συναισθηματική υγεία του παιδιού αλλά υπάρχει κίνδυνος και για την σωματική. Όλη αυτή η κατάσταση κάνει τα παιδιά να βιώνουν ένα επισφαλές και αβέβαιο κλίμα, εξαιτίας ενώ είναι πιθανό να μείνουν και χωρίς την προστασία των γονιών τους. Αυτό γεννά στα ίδια φόβο, υπαρξιακό πόνο και έντονο θυμό.
Πολύ σημαντικές βέβαια είναι και οι επιπτώσεις όταν αναφερόμαστε στα παιδιά της μέσης ηλικίας.Η μέση παιδική ηλικία είναι μια κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών ικανοτήτων των παιδιών και οποιοδήποτε σοκ μπορεί να επηρεάσει την κοινωνική, συναισθηματική και συμπεριφορική ανάπτυξη τους, το οποίο θα μπορούσε να έχει σοβαρό αντίκτυπο στην μετέπειτα πορεία της ζωής τους. Τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία πηγαίνουν στο σχολείο όπου αποτελεί ένα τεράστιο κομμάτι της ζωής τους. Η κρίση λοιπόν επηρεάζει την ανάπτυξη του παιδιού είτε με τα προβλήματα που δημιουργεί το γονικό άγχος και η λειτουργικότητα της οικογένειας, είτε με τις επενδύσεις που χρειάζονται στην εκπαίδευση και τα ερεθίσματα για ανάπτυξη στο σπίτι είτε από τους καθηγητές, τους συμμαθητές, και το μαθησιακό περιβάλλον στα σχολεία. Η βιβλιογραφία διαπιστώνει ότι οι οικονομικές κρίσεις είναι πιθανό να οδηγήσουν σε αύξηση του γονικού άγχους, το οποίο έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ανατροφή των παιδιών και οδηγεί σε λιγότερα ερεθίσματα για τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού και σε πιο αδύναμη εφαρμογή των κανόνων και της απαραίτητης ‘ρουτίνας’ στην καθημερινή ζωή των παιδιών στο σπίτι. Αυτά τα αποτελέσματα με τη σειρά τους επηρεάζουν την ικανότητα των παιδιών για αυτο-ρύθμιση, αυξάνουν την πιθανότητα τα παιδιά να εσωτερικεύουν τα προβλήματα τους και μειώνουν τις κοινωνικές τους ικανότητες. Η οικονομική κρίση μπορεί επίσης να μειώσει τη δυνατότητα των νοικοκυριών να επενδύσουν σε πόρους για τη γνωστική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών με κατάλληλες δραστηριότητες.
Συνήθως, οι περίοδοι οικονομικής ύφεσης οδηγούν σε μείωση της δημοσίας δαπάνης για τα σχολεία. Η μειωμένη χρηματοδότηση για τα σχολεία μπορεί να επηρεάσει τα παιδιά μέσω της επίδρασής της στο περιβάλλον διδασκαλίας και στη σχέση δασκάλου-μαθητή. Για παράδειγμα, οι δάσκαλοι μπορούν επίσης να αντιμετωπίζουν άγχος, βιώνοντας αυτήν την κατάσταση, το οποίο μπορεί να επηρεάσει και τη διαδικασία της διδασκαλίας αλλά και τη συναισθηματική και κοινωνική τους σχέση με τους μαθητές. Βέβαια, η οικογένεια και τα σχολεία δεν είναι τα μόνα περιβάλλοντα μέσω των οποίων το σοκ της οικονομικής κρίσης μπορεί να μεταδοθεί στα παιδιά. Κατά την διάρκεια της κρίσης οι κοινότητες μπορεί να μην έχουν τους πόρους να διατηρήσουν τις τοπικές υποδομές παιδικής φροντίδας ή την ποιότητα ή και τις υπηρεσίες για παιδικές δραστηριότητες, με αποτέλεσμα να επηρεαστεί το πώς περνάνε τα παιδιά το χρόνο τους. Δεν είναι τυχαίο που ακόμα και τα πιο απλά που δίνουν χαρά στα μικρά παιδιά, τα πάρκα, οι παιδικές χαρές κλπ πολλά από αυτά δεν συντηρούνται πια και οι συνθήκες δεν καθιστούν εφικτό το παιχνίδι στα παιδιά.
Υπάρχουν μάλιστα και αποδεδειγμένες έρευνες πάνω σε αυτό το θέμα.Χαρακτηριστικά, αναφέρει η Louise Hay, η τα παιδιά της γενιά της, τα οποία μεγάλωσαν κατά την διάρκεια της βαθιάς οικονομικής κρίσης του 1930 στην Αμερική, έγιναν ενήλικοι με συνεχή άγχος και φόβο για τα οικονομικά καθώς και με συνεχές το αίσθημα της αβεβαιότητας για το μέλλον, το αίσθημα της ανικανότητας, το αίσθημα της έλλειψης, το αίσθημα της ενοχής για τους «έχοντες και κατέχοντες». Όλα αυτά τα στοιχεία παρέμειναν και διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα αυτών των παιδιών παρά την μετέπειτα οικονομική ανάπτυξη της χώρας τους. Γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει και οι γονείς να είναι αισιόδοξοι και να προσφέρουν στα παιδιά τους μηνύματα ελπίδας.
2.5 ΛΥΣΕΙΣ
Αν ήταν απλό να βρεθούν οι λύσεις για την οικονομική κρίση, σίγουρα θα το είχαν κάνει οι ειδικοί και η κατάσταση η οποία βιώνουμε δεν θα εξακολουθούσε να πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο. Σίγουρα με αυτό το θέμα βέβαια έχουν ασχοληθεί πολλοί θέλοντας να ανατραπεί όλη αυτή η κατάσταση. Θα αναφερθούν μερικές από τις λύσεις που δίνουν διάφοροι πολίτες, ειδικοί και μη, σύμφωνα με τις οποίες θα μπορούσε να βοηθήθεί αρκετά η οικονομία της Ελλάδας.
Η πραγματική λύση για την κρίση στη χώρα μας θα ήταν η αποπληρωμή του χρέους. Ωστόσο το υπερβολικά μεγάλα επιτόκια που βάζει η Τρόικα στα δάνεια και συγχρόνως η τάση της κυβέρνησης να δέχεται την αύξηση των επιτοκίων καθιστούν αδύνατη την μείωση του ελλείματος. Ακόμα καί και πλεονασματικός να ήταν ο προυπολογισμός του κράτους, το πλεόνασμα δεν θα μπορούσε να ανταποκριθέί στην συνεχή αύξηση του χρέους.
Για πολλούς η λύση στην Κρίση είναι η αλλαγή συμπεριφοράς της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέναντι στην Ελλάδα ή ακόμα και η έξοδος της χώρας μας από αυτήν. Οι προτάσεις του οικονομολόγου και πρώην υπουργού οικονομίας Γιώργου Αγαπητού, συνοψίζουν τις απόψεις πολλών Ελλήνων για μια πιθανή άνοδο της ελληνικής οικονομίας. Σύμφωνα με τον Γιώργο Αγαπητό λοιπόν, για να υπάρξουν αλλαγές στην οικονομία της χώρας θα πρέπει να υπάρξουν διαρθρωτικές αλλαγές τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αρχικά, αναφερόμενος στην Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει ότι αναγκαία αλλαγή θα ήταν να καταστεί μια πραγματική ένωση κρατών, με κύριο στόχο την αλληλεγγύη, το σεβασμό και την προστασία των κρατών μελών από παραβιάσεις των συνόρων τους και από λαθρομετανάστες γιατί με αυτόν τον τρόπο θα αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων πολιτών στην ευρωπαϊκή ιδέα και την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Ακόμα θα έπρεπε να προχωρήσει στην ουσιαστική οικονομική, και όχι μόνο στην νομισματική ενοποίηση. Επίσης, σύμφωνα με τον ίδιο αν η Ευρωπαϊκή Ένωση ενεργοποιούσε την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η οποία έχει αντικαταστήσει τις εθνικές κεντρικές εκδοτικές τράπεζες, ώστε να εξασφαλίσει την απαραίτητη ρευστότητα των οικονομιών των κρατών-μελών με την έκδοση νέου χρήματος, όπως συμβαίνει στις ΗΠΑ, θα ήταν ωφέλιμο με σκοπό το ευρώ να μην καταστεί προβληματικό νόμισμα, αφού ανήκει σε πολλά κράτη ενώ δεν είναι εθνικό νόμισμα κανενός κράτους ενώ παράλληλα θα έπρεπε να ενισχύσει τη διαδικασία του PSI(ακρωνύμιο του Private Sector Involvement – Συμμετοχή του Ιδιωτικού Τομέα) με την ανταλλαγή των ελληνικών ομολόγων που κατέχει (20 δις ευρώ). Επίσης, θεωρεί ότι η έκδοση ευρωομολόγων για την αναγκαία χρηματοδότηση των χωρών – μελών και η αποκατάσταση του ρόλου της φυσικής της ηγεσίας (Συμβούλιο, Επιτροπή, Κοινοβούλιο), ώστε να μη διοικείται από τη Γερμανία και τη Γαλλία, γιατί η υπερβολική παρέμβασή τους υπονομεύει την ευρωπαϊκή δημοκρατία θα προωθούσαν πολύ την αλλαγή της παρούσας κατάστασης. Τέλος, υποστηρίζει ότι θα έπρεπε να μελετηθεί η αύξηση του ποσοστού των ιδίων πόρων του κοινοτικού προϋπολογισμού, ώστε από 1% να φθάσει στο 10% του ΑΕΠ( Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος . Η αύξηση των ιδίων πόρων θα εξασφάλιζε την αναγκαία χρηματοδότηση των φτωχότερων κρατών-μελών και του Μόνιμου Μηχανισμού Στήριξης για να επιτευχθεί πραγματική σύγκλιση των ευρωπαϊκών οικονομιών.
Σε εθνικό επίπεδο, κατά την άποψη του ιδίου, πρέπει να γίνει συνεργασία της κυβέρνησης και των πολιτών. Καταρχήν, θα έπρεπε να γίνουν διαρθρωτικές αλλαγές που αφορούν το δημόσιο τομέα και τις αγορές (αγαθών, υπηρεσιών, εργασίας, κεφαλαίου). Επιπλέον, πάρα πολύ σημαντικός θα ήταν ο ερματισμός των προγραμμάτων σκληρής λιτότητας τα οποία επιδεινώνουν τη θέση των εργαζομένων – συνταξιούχων, οδηγούν σε συρρίκνωση της ζήτησης (ύφεση), διάλυση του παραγωγικού και κοινωνικού ιστού της χώρας και κατάρρευση των ασφαλιστικών ταμείων. Επίσης, θα έπρεπε να γίνει η θεσμοθέτηση ενός δίκαιου, απλού, μόνιμου και αποδοτικού φορολογικού συστήματος καθώς και η Έκδοση ομολόγων και η υποχρεωτική αγορά τους από τους κατόχους πλούτου και τραπεζικών καταθέσεων (εσωτερικού – εξωτερικού), η οποία σε συνδυασμό με το PSI θα υποβοηθούσε στην εξασφάλιση της βιωσιμότητας του δημοσίου χρέους. Ακόμα αναφέρει ότι θα έπρεπε να γίνει ουσιαστική βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, η οποία πρέπει να βασιστεί στην αξιοκρατία, στο ακομμάτιστο κράτος και στην αξιολόγηση όλων των κρατικών υπηρεσιών με τη μέθοδο Προϋπολογισμού Μηδενικής Βάσης. Η βελτίωση αυτή θα επηρέαζε το επίπεδο των παρεχόμενων κοινωνικών αγαθών (κοινωνικό κράτος) από την κεντρική διοίκηση, τους ΟΤΑ( Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης), τις ΔΕΚΟ( Δημόσιες Επιχειρήσεις και Οργανισμοί) και τους οργανισμούς κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας. Άλλωσε, οι αναγκαίες αποκρατικοποιήσεις τελικά συρρικνώνουν τα οιονεί δημόσια αγαθά, τα οποία θα πρέπει να καλύψουν οι υπόλοιποι δημόσιοι φορείς. Η ορθολογική λειτουργία της δημόσιας διοίκησης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημοσιονομική εξυγίανση και για αποδοτικότερο ιδιωτικό τομέα. Ο Γιώργος Αγαπητός υποστηρίζει λοιπόν ότι υγιής και σύγχρονη δημόσια διοίκηση δεν πρόκειται να επιτευχθεί χωρίς τη θετική συμβολή και τον εκσυγχρονισμό της συμπεριφοράς του πολιτικού προσωπικού της χώρας ενώ παράλληλα η αρνητική επίδραση των πολιτικών θα περιοριστεί εάν: καθιερωθεί ασυμβίβαστο μεταξύ υπουργικής και βουλευτικής ή πολιτευτικής ιδιότητας, μειωθεί ο αριθμός των βουλευτών κατά 50%, η συνολική βουλευτική θητεία περιοριστεί στην 8ετία, υιοθετηθεί ο θεσμός των μόνιμων υφυπουργών σε ορισμένα υπουργεία, μειωθεί ο αριθμός των μελών του υπουργικού συμβουλίου και ο αριθμός των συμβούλων – μετακλητών υπαλλήλων σε κάθε υπουργικό γραφείο. Λύσεις επίσης θεωρεί την ενίσχυση της οικοδομικής δραστηριότητας, η οποία ενεργοποιεί πάνω από 100 επαγγέλματα και μειώνει σημαντικά το ποσοστό ανεργίας και τον περιορισμό της φοροδιαφυγής και της παραοικονομίας.. Η ενίσχυση μπορεί να επιτευχθεί με τη χορήγηση χαμηλότοκων στεγαστικών δανείων, τη δραστική μείωση της πολλαπλής φορολόγησης της κατοικίας, την ένταξη στο σχέδιο πόλεως όλων των μη δασικών περιοχών επιβάλλοντας στους ιδιοκτήτες εισφορά σε χρήμα και καθιέρωση προοδευτικής υψηλής φορολόγησης των κατόχων ακινήτων μεγάλης αξίας. Τα τελευταία θα συμβάλλουν στη σημαντική αύξηση ικού ττων φορολογικών εσόδων και στην αξιοποίηση μη δασικών εκτάσεων ενώ ο περιορισμός αυτός μπορεί να επιτευχθεί μόνον με μείωση των φορολογικών συντελεστών και αύξηση της απασχόλησης της εξαρτημένης εργασίας. Η ασκούμενη οικονομική πολιτική, λιτότητας, φοροεπιδρομής και ταυτόχρονης συρρίκνωσης του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, οδηγεί με βεβαιότητα στην αύξηση της παραοικονομίας – φοροδιαφυγής και του αριθμού των αυτοαπασχολούμενων – ελεύθερων επαγγελματιών.
Οι λύσεις που δίνει ο Γιώργος Αγαπητός, συνοψίζοντας τις λύσεις πολλών οικονομολόγων αλλά και μη ειδικών δεν είναι μόνο αυτές. Πιστεύει επίση ότι θα ήταν πολύ σημαντική η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων. Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας σε διεθνές επίπεδο έχει μειωθεί σημαντικά και αυτό φαίνεται από την εξέλιξη του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών της χώρας. Η αρνητική αυτή εξέλιξη οφείλεται καταρχήν στην είσοδο της χώρας στην ΟΝΕ (Οικονομική και Νομισματική Ένωση) το 2001 και στην ασκούμενη οικονομική πολιτική λιτότητας κατά την περίοδο του Μνημονίου Α’. Δυστυχώς και το Μνημόνιο Β’ εμπεριέχει την ίδια πολιτική η οποία συνεπάγεται μακροχρόνια ύφεση και αποδυνάμωση του ιδιωτικού τομέα. Η συρρίκνωση της εγχώριας ζήτησης, σε συνδυασμό και με εκείνη που επιβάλλει η Τρόικα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, έχει δραματικές επιπτώσεις στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών της χώρας μας. Η επιμονή της Τρόικα στη μείωση του εργατικού μισθού (όχι κόστους) δεν έχει καμία σχέση με τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας γιατί σημασία έχει το μεγάλο μη μισθολογικό κόστος (εισφορές κοινωνικής ασφάλισης, φορολογίες) και η φθίνουσα παραγωγική υποδομή της οικονομίας. Επομένως, με μηδενική παραγωγή, αδυναμία εφαρμογής καινοτομιών και αποδυνάμωση της επιχειρηματικότητας, η μείωση του μισθολογικού κόστους δεν αποτελεί τον αποφασιστικό παράγοντα βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων, αλλά το άλλοθι για την εξασφάλιση φθηνού εργατικού δυναμικού προς όφελος των πολυεθνικών εταιριών. Συγχρόνως θα πρέπει να γίνει η νομοθέτηση και η συνταγματική πρόβλεψη δημιουργίας δημοσιονομικού ελλείμματος το οποίο δεν θα υπερβαίνει ένα ορισμένο ποσοστό, σε συνδυασμό και με το ποσοστό του δημοσίου χρέους ως προς το ΑΕΠ με την υπέρβασή του να συνεπάγεται ποινική ευθύνη του κάθε υπουργού Οικονομικών ενώ παράλληλα, πρέπει να θεσμοθετηθεί αυστηρός έλεγχος των οικονομικών των κομμάτων και γενικότερα του πολιτικού χρήματος. Και προθέτοντας στα παραπάνω τελειώνει τις λύσεις θεωρώντας ότι με την καθιέρωση και εφαρμογή του συστήματος της απλής αναλογικής για την εκλογή των βουλευτών(γιατί η πράξη έχει αποδείξει ότι οι μονοκομματικές κυβερνήσεις δεν είναι πλέον επιθυμητές από τους πολίτες και δεν θεωρούν αντιπροσωπευτική την εκπροσώπησή τους στη Βουλή αλλά αντίθετα θεωρούν ότι το ποσοστό του κυβερνώντος κόμματος συστηματικά υπολείπεται σημαντικά εκείνου που είναι εκτός κυβερνητικής εξουσίας), με την δημιουργία ενός άμεσου και δραστικού περιορισμού του αριθμού των λαθρομεταναστών, με την διαχείριση των αποθεματικών και των περιουσιακών στοιχείων (κινητών – ακινήτων) των ασφαλιστικών ταμείων με θρησκευτική ευλάβεια και με την αξιοποίηση των αποθεμάτων του φυσικού μας πλούτου και καθορισμός της ελληνικής ΑΟΖ(Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης) που θα πορούσε να επιτευχθεί με εντατικοποίηση και αποπεράτωση των απαραίτητων γεωλογικών ερευνών και την υπογραφή συμβάσεων με έμπειρους ομίλους στον τομέα της εξόρυξης φυσικού αερίου και πετρελαίου θα μπορούσαν να υπάρξουν δραστικές αλλαγές στα οικονομικά της χώρας μας.
Οι λύσεις που αναλύονται παραπάνω δεν είναι οι μόνες που έχουν προταθεί. Για άλλους λύση για την κρίση αποτελεί η έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωπαϊκή Ένωση και από το ενιαίο νόμισα, το ευρώ. Πολλοί υποστηρίζουν λοιπόν ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να χρεοκοπήσει και στην συνέχεια να βγει από το ευρώ. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο η Ελλάδα θα μπορούσε να ανατρέψει τους αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης, να τονώσει την απασχόληση και η οικονομία να ξεκινήσει ξανά από την αρχή αυτήν τη φορά όμως στα χέρια των Ελλήνων και όχι των ξένων δανειστών. Η αναφορά στην επαναφορά της δραχμής μάλιστα δεν είναι καθόλου σπάνια. Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι αν πέσει η κυβέρνηση ή αν σταματήσουν να μπλέκονται οι ξένοι στην διακυβέρνηση της Ελλάδας θα λυθούν τα προβλήματα της χώρας.
Σημασία δίνεται από πολλούς βέβαια και στην ίδια την αξία των Ελλήνων. Οι Έλληνες έχουμε σπουδαίο πολιτισμό. Τέχνες,παιδεία,επιστήμες. Αν όλα φανεί η αξία των Ελλήνων και της αποδοθεί η σημασία που χρειάζεται, αν επενδύσουμε σε αυτήν, η Ελλάδα μπορεί να πάρει τα πάνω της.
Σίγουρα αυτά που αναφέρονται εδώ δεν είναι το σύνολο όλων αυτών που έχουν ειπωθεί κατά καιρούς ως λύσεις για την κρίση αλλά μέρος αυτών.Στην παρούσα έρευνα στόχος μας είναι να δούμε την κρίση μέσα από τα μάτια των μικρών παιδιών οπότε στην συνέχεια θα δούμε και τι λύσεις θα δίναν εκείνα για αυτήν την κατάσταση της οικονομίας μας.
2.6 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Οι έρευνες που σχετίζονται με την κρίση και έχουν γίνει τον τελευταίο καιρό τόσο στην Ελλάδα όσο και στον εξωτερικό παρουσιάζουν τις διάφορες πτυχές που μπορεί να έχει μια κατάσταση καθώς και τους τομείς της ανθρώπινης ζωής που συνδέονται με αυτήν. Πριν παρουσιαστεί η δικιά μας έρευνας για την κρίση και τα παιδιά, σκόπιμο θα ήταν να αναφερθούν μερικά παραδείγματα ερευνών που έχουν γίνει.
2.6.1 ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΣ
Η πρώτη αναφορά θα γίνει σε μια έρευνα που παρουσιάζει μία από τις πολύπλευρες συνέπειες της οικονομικής κρίσης, την πλήξη του χώρου της παιδείας και του σχολικού αλλά και οικογενειακού περιβάλλοντος των μαθητών. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τους εφήβους συμβούλους του Συνήγορου του Παιδιού. Τα ερωτηματολόγια διαμόρφωσαν οι έφηβοι σύμβουλοι με τη συμβολή των επιστημόνων του Συνηγόρου, μετά από συζήτηση με θέμα την κρίση αρχικά σε συνάντηση της ομάδας και έπειτα στο ηλεκτρονικό φόρουμ του Συνηγόρου του Παιδιού. Συμπληρώθηκαν ανώνυμα από 1211 μαθητές και μαθήτριες (396 γυμνασίου και 815 λυκείου) σε 22 σχολεία των παρακάτω περιοχών: Αθήνα, Πειραιά, Γέρακα Αττικής, Κορυδαλλό, Θεσσαλονίκη, Ρόδο, Κατερίνη, Νάουσα, Καρδίτσα, Γιάννενα, Πάτρα, Σητεία, Φιλιατρά, Πεταλίδι. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, στα πλαίσια της οικονομικής λιτότητας επηρεάζονται άμεσα οι ζωές των μαθητών. Συγκεκριμένα, από την έρευνα προέκυψε ότι οι οικογένειες βρίσκονται σε οικονομική δυσπραγία με αποτέλεσμα να υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στις ζωές των παιδιών τους.
Οι μαθητές πιστεύουν ότι η κρίση έχει σοβαρές συνέπειες στη ζωή τους (89% στην οικογένεια, 82% στο σχολείο, 92% στην υπόλοιπη κοινωνία). Μάλιστα, το 29% των μαθητών συζητούν στις οικογένειές τους την πιθανότητα μετανάστευσης ενός τουλάχιστον μέλους της στο εξωτερικό.ενώ απάντησαν σε ποσοστό 16% ότι ένας από τους δύο γονείς τους έμεινε άνεργος, ενώ το 4% ανέφερε ότι και οι δύο γονείς τους έχασαν την δουλειά τους. Παράλληλα, τα έξοδα των οικογενειών μειώθηκαν πολύ(πχ. 70% των μαθητών αναφέρουν αρνητικές αλλαγές στο επίπεδο διαβίωσής τους και 60% στο χαρτζιλίκι τους).
Στα πλαίσια του σχολείου, έξι στους δέκα μαθητές αναφέρουν ότι το μάθημα δεν γίνεται σωστά λόγω των συγχωνεύσεων ενώ το 33% των μαθητών έχει περιορίσει ή σταματήσει τελείως την φροντιστηριακή εκπαίδευση(τόσο στα φροντιστήρια των ξένων γλωσσών όσο και των ελληνικών) ενώ παράλληλα έχουν μειωθεί σημαντικά οι εξωσχολικές δραστηριότητες.
Παρατηρείται λοιπόν, όπως είναι λογικό, ότι σε μια εποχή όπου η κρίση ευδοκιμεί, οι ζωές των ανθρώπων σε μια κοινωνία αλλάζουν ριζικά.
2.6.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ
Έρευνα πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας EGO IDEA και πατουσιάστηκε στο thesstoday.gr , με σκοπό να παρουσιαστούν οι επιδράσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχολογία. Σύφωνα με την έρευνα, για τους ενήλικες, στο διάστημα Ιανουαρίου-Οκτωβρίου 2012 σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2009, μειώθηκαν κατά 40% οι ψυχοθεραπευτικές θεραπείες λόγω αδυναμίας των πολιτών να πληρώνουν τακτικά τις συνεδρίες . Τα άτομα προτιμούν να τακτοποιήσουν κάποια άλλη ανάγκη και υποχρέωση από το να ασχοληθούν με την ψυχική τους υγεία.Στο ίδιο διάστημα, αυξήθηκε 50% η προσέλευση του κόσμου για συνταγογράφηση ψυχοτρόπων φαρμάκων για τους ίδιους λόγους. Ακόμα, αυξήθηκαν από 20% το 2009 σε 35% το 2012 οι καταθλιπτικές διαταραχές, με τα κρούσματα να αφορούν όλο και περισσότερο νεότερες ηλικίες με πιο έντονα συμπτώματα ενώ παράλληλα αυξήθηκαν από 30% το 2009 σε 50% το 2012 οι μεικτές (καταθλιπτικές και αγχώδεις) διαταραχές. Επίσης, αυξήθηκε η προσέλευση του ανδρικού φύλου σε ποσοστό πάνω από 45% συγκριτικά με το κοντινό παρελθόν, όπου η συντριπτική πλειοψηφία (65%) ήταν γυναίκες ενώ έντονες ενδοοικογενειακές συγκρούσεις διαμορφώνουν ένα εχθρικό κλίμα καθημερινά, με αποτέλεσμα τη ρήξη των συνεκτικών δεσμών της ομάδας. Τα κυρίαρχα συναισθήματα είναι ο θυμός, ο φόβος,η απογοήτευση, η αυτομομφή, η απελπισία.
Στα παιδιά και τους εφήβους παρατηρήθηκε αύξηση από το 2011 μέχρι το 2012, κατά 33% στα νέα περιστατικά ενώ μειώθηκε η συχνότητα τακτικών συνεδριών κατά 45% (λόγω οικονομικής αδυναμίας), παρά το παρά το γεγονός πως με αυτό τον τρόπο δυσχεραίνεται η ταχύτερη και βέλτιστη αποδρομή των συμπτωμάτων. Τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά και τους εφήβους, η ψυχική υγεία μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Επίσης, αυξήθηκαν κατά 65%, τα περιστατικά με σοβαρά οικονομικά οικογενειακά προβλήματα, όπως μακροχρόνια ανεργία, αδυναμία εξυπηρέτησης σοβαρών δανειακών υποχρεώσεων κ.λ.π, που έχουν άμεσες επιπτώσεις στα παιδιά. Παράλληλα, η αυξανόμενη δυσκολία του γονεϊκού ζεύγους στη διαχείριση αρνητικών συναισθημάτων, έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση των ενδοοικογενειακών συγκρούσεων. Ακόμα, αναφέρεται από τα στοιχεία αύξηση της ανασφάλειας και απώλεια της αίσθησης συνέχειας των δομών της οικογένειας, οπότε και οι έφηβοι καθίστανται συμμέτοχοι στα οικογενειακά προβλήματα ενώ σημαντική επίπτωση είναι η αυξημένη χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών (33%) από τους εφήβους, με ακόμη μικρότερη ηλικία έναρξης (μ.ο. 14,5 έτη).
Όπως προκύπτει από τα στατιστικά στοιχεία που διατηρεί το κέντρο ψυχικής υγείας EGO IDEAL , παρατηρείται ότι η ψυχική υγεία των Ελλήνων, επηρεάζεται άμεσα από το γενικότερο πολιτικό και οικονομικό κλίμα, το οποίο «μεταφέρουν» στα σπίτια και τις οικογένειες, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι σε κρίσιμες στιγμές ο πληθυσμός «παγώνει» και αναζητά βοήθεια. Για παράδειγμα, όταν ανακοινώθηκε η προσφυγή στο μηχανισμό διάσωσης, υπήρξε έξαρση των αγχωδών συμπτωμάτων ενώ όταν ανακοινώθηκε από τον τότε πρωθυπουργό η πρόθεση διενέργειας δημοψηφίσματος και η επακόλουθη αναστάτωση, μειώθηκε αρχικά η προσέλευση στις τακτικές συνεδρίες και με την αναζήτηση πολιτικής λύσης στη συνέχεια, η αναζήτηση άμεσης ανακούφισης της αγχώδους συμπτωματολογίας με φαρμακευτική αγωγή εκτινάχθηκε στα ύψη. Ακόμα, στο μεσοδιάστημα των δύο εκλογικών αναμετρήσεων το καλοκαίρι του 2012, οι θεραπευόμενοι και πάλι απείχαν από τις επισκέψεις τους, αντανακλώντας έτσι το κλίμα αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Δηλαδή, στις περιόδους κρίσης κυριαρχεί, η τάση εξοικονόμησης και των τελευταίων πόρων με αποτέλεσμα να πλήττεται η ψυχική υγεία.
Όπως καταγράφει ο ψυχίατρος Δρ Φίλιππος Κουνιάκης του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας EGO IDEAL με έδρα τη Θεσσαλονίκη, κατά το 2010, 2011, και τος δέκα πρώτους μήνες του 2012 όπου έγινε η έρευνα παρατηρήθηκε αυξημένη προσέλευση ασθενών με κύριο αίτημα την άμεση αντιμετώπιση αγχωδών συμπτωμάτων και καταθλιπτικών διαταραχών τόσο στο τμήμα των ενηλίκων όσο και των ανηλίκων.
2.6.3 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ
Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη στην Ισπανία τα μικρά παιδιά έχουν τις δικές τους λύσεις για την ψύχραιμη αντιμετώπιση της κρίσης από τους γονείς τους. Για την έρευνα, ερωτήθηκαν 1.200 παιδιά, ηλικίας 6-12 ετών. Το συμπέρασμα των ερευνητών είναι πως τα παιδιά θεωρούν πως οι γονείς τους φαίνεται να ανησυχούν περισσότερο, να έχουν πιο άσχημη διάθεση με το πέρασμα του χρόνου και να λείπουν περισσότερο σε σχέση με την περίοδο πριν από την κρίση.
Σε ποσοστό 96% των παιδιών που ρωτήθηκαν, σημείωσαν ότι οι γονείς πρέπει να βελτιώσουν τις συνήθειές τους να δουλεύουν λιγότερο και να κοιμούνται περισσότερο. Το 50% από την άλλη τόνισε την ανάγκη τους για περισσότερη φροντίδα, αγκαλιές και φιλιά.
Τα μικρά παιδιά της Ισπανίας λοιπόν έδωσαν την δικιά τους λύση στην κρίση που βιώνει η χώρα τους. Ενδιαφέρον θα έχει να δούμε αν τα παιδιά της Ελλάδας στην δικιά μας έρευνα παρουσιάσουν παρόμοιες λύσεις. Το μόνο σίγουρο, όπως επισήμανε και ο Φρανθίσκο Ροδρίγκεθ, παιδοψυχολόγος του EOS, είναι ότι «Η σωματική και ψυχολογική κατάσταση των γονιών μεταδίδεται στα παιδιά τους. Ένας εξαντλημένος γονιός έχει λιγότερο ενθουσιασμό και λιγότερο χρόνο να παίξει, κάτι που το παιδί καταλαβαίνει κι αυτό μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες για την εξέλιξη και την μόρφωσή του».
2.6.4 ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ
Αναφέροντας ερευνητικά παραδείγματα που σχετίζονται με την κρίση θα ήθελα να παραθέσω μια έρευνα που έγινε με την πρωτοβουλία του κ. Δημ. Μάρδα, καθηγητή του τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο πρώτο δημοτικό σχολείο Καλαμαριάς, στην Θεσσαλονίκη. Στο πλαίσιο λοιπόν, μιας πρωτοβουλίας του Συλλόγου γονέων και κηδεμόνων του σχολείου δόθηκε στα παιδιά της Ε΄ και της ΣΤ’ τάξης η ερώτηση : «Τι είναι οικονομική κρίση». Οι απόψεις των παιδιών παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και παρουσιάζονται αυτολεξεί παρακάτω:
Εύα Τ. «Μια φορά και έναν καιρό, υπήρχε μια χώρα που είχε όλα τα καλά του κόσμου. Οι άνθρωποι ήταν γενναίοι, φιλόδοξοι και ευγενικοί. Ήταν εργατικοί. Σιγά-σιγά όμως άρχισαν να κλέβουν, να μην δουλεύουν και έγιναν άπληστοι. Οι πολιτικοί με τα δικά τους «κόλπα» ανάγκαζαν τους πολίτες να τους ψηφίζουν. Οι άλλες χώρες βλέποντας το χαμό που επικρατούσε άρχισαν να τους εκμεταλλεύονται γιατί τους ζήλευαν. Το χειρότερο όμως ήταν ότι μέσα τους ένιωθαν απαίσια εξαιτίας της αρρώστιας των πολιτικών για το χρήμα». Με αυτήν τη μικρή ιστορία, περιγράφω ακριβώς πως κατέληξε η Ελλάδα.
Δέσποινα Γ. Κρίση, μια τόσο δα μικρή λεξούλα, μόλις δυο συλλαβών! Τη βλέπουμε καθημερινά στην τηλεόραση. την παρατηρούμε στα πρόσωπα των γονιών των δασκάλων, των ανθρώπων γύρω μας. Προσπαθούμε να καταλάβουμε την αξία της, το μέγεθος της δύναμής της και πώς μπορεί να επηρεάσει τόσο, μα τόσο πολύ την καθημερινότητά μας. Η οικονομική κρίση δημιουργεί αβεβαιότητα και ανασφάλεια που επηρεάζει όχι μόνο τους ενήλικες αλλά και τα παιδιά. Πρέπει να γυρίσουμε στις παλιές αξίες μας. Να γεμίσουμε την ψυχή μας με αγάπη, το μυαλό μας με αισιοδοξία, και την καρδία μας με ελπίδα. Να στηρίξουμε έστω και με μια μικρή αγκαλιά τους δικούς μας ανθρώπους. Να μην αφήσουμε κανένα να τσακίζει το αύριό μας.
Δημήτρης Χ. Σήμερα για την κρίση φταίνε οι ανεξέλεγκτές δαπάνες, τα υπερβολικά δάνεια και ιδίως οι πολιτικοί, που τα προκάλεσαν. Η οικονομική κρίση μου προκαλεί μαύρα λυπητερά συναισθήματα. Εάν ζωγράφιζα ένα πίνακα με τα συναισθήματά μου, θα τον έβαφα μαύρο. Εκεί θα ζωγράφιζα επίσης έναν άστεγο άνθρωπο να ζητιανεύει και να κλαίει.
Παναγιώτης Π. H χώρας μας η Ελλάδα, αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα, που οδηγεί τους ανθρώπους σε απόγνωση. Η κυβέρνηση δεν έπαιρνε και δεν παίρνει αποφάσεις για να ξεφύγει η Ελλάδα από την κρίση. Βέβαια χωρίς καλούς συνεργάτες, μορφωμένους, έξυπνους, δίκαιους και τίμιους δε γίνεται δουλειά.Να βρεθούν δουλειές για τους μορφωμένους νέους που φεύγουν στο εξωτερικό, γιατί αυτοί είναι η ελπίδα μας, επιτέλους δικαιοσύνη, τιμωρίες στους παραβάτες.
Κωνσταντίνος Μ. Σε λίγο θα είμαστε άστεγοι και θα παρακαλάμε τους αστυνομικούς να μας βάλουν φυλακή για να έχουμε φαγητό να φάμε και να έχουμε στέγη.Το κυριότερο είναι ότι έχουμε τους πιο χάλια πολιτικούς στο σύμπαν, που αντί να κάνουν καλύτερα τα πράγματα τα έκαναν χειρότερα.
Πρωτέας Μ. Κρίση σημαίνει φτώχεια, ανεργία, οι άνθρωποι να μην μπορούν να αγοράσουν πράγματα για να ζήσουν… Αν ήμουν εγώ πρωθυπουργός, θα έπαιρνα κάποιους άνεργους στο γραφείο μου να δουλεύουν με χρήματα που έχω από το κράτος. Μετά από λίγους μήνες όμως, θα προσπαθούσα να τους βρω δουλειά στα μαγαζιά. Αυτός είναι ο στόχος, να έχει κάποιος δουλειά στην αγορά.
Όλγα Π. Την κρίση. τη βλέπουμε την ακούμε, κι όμως αυτήν την απαγορευμένη λέξη κανένας δεν πίστευε ότι θα τη χρησιμοποιούμε τόσο συχνά. Άνθρωποι έξω πεινάνε, άλλοι είναι άρρωστοι και δεν έχουν χρήματα για φάρμακα, γίνονται συσσίτια για τους άστεγους! Εδώ μας έφεραν αυτοί οι ανίκανοι που κόβουν συνέχεια μισθούς για να καταφέρουν να πληρώσουν τα χρέη τους!!! Όμως αυτά τα χρέη δεν πρόκειται να ξεχρεωθούν ποτέ. Είμαι παιδί, αυτό όμως δε μ’ εμποδίζει να πω τη γνώμη μου σε αυτό που βλέπω, που βιώνω και που όλοι μας συζητάμε πολύ έντονα.
Τζούλια Β. Η κρίση είναι μια λέξη, η οποία δεν ξέρουμε τι σημαίνει και για να πούμε την αλήθεια ούτε οι πολιτικοί ξέρουν τι σημαίνει, γιατί άμα ήξεραν τι σημαίνει θα είχαν κάνει κάτι. Η κυβέρνησή μας βάζοντας χαράτσια νομίζει ότι θα σώσει την Ελλάδα. Όχι όμως μόνο δεν τη σώζει αλλά την καταστρέφει, γιατί οι άνθρωποι άμα δεν έχουν να φάνε φεύγουν σε άλλες χώρες και έτσι απλά καταστρέφουμε την Ελλάδα.
Στέλλα Κ. Η οικονομική κρίση. είναι μια αλυσίδα που εάν σπάσει ο ένας κρίκος θα σπάσουν και οι υπόλοιποι. Το κράτος αυξάνει τους φόρους για περισσότερα έσοδα, με αποτέλεσμα οι πολίτες να αδυνατούν να τους πληρώσουν. Έτσι το κράτος δεν έχει αρκετά έσοδα…Το κράτος δεν έχει χρήματα να δώσει στους δανειστές κι έτσι αναγκάζεται να μειώσει μισθούς και συντάξεις. Όλα αυτά είναι μια αλυσίδα που σπάει σιγά-σιγά, κρίκος-κρίκος.
Κωνσταντίνος Μ. Οικονομική κρίση είναι ένα πρόβλημα στην μελλοντική μου ζωή και την παρούσα μου ζωή.Τέλος πάντων ας μπούμε στο ψητό. Λέω καλύτερα, να πάρουμε τα λεφτά που μας χρωστά η Γερμανία, να ξεπληρώσουμε αυτούς που δανειστήκαμε και να διαχειριστούμε καλά και σοφά τα λεφτά μας για να φτιάξουμε μια νέα Ελλάδα. Τέλος!
Μαριλίζα Π. Λοιπόν θα σας εκμυστηρευτώ πώς τη βλέπω εγώ (την κρίση) από τη σκοπιά των παιδιών. Τα παιδιά στην ηλικία 1-14 χρόνων υποφέρουν γιατί στερούνται τα παιγνίδια, το φαγητό, τις γνώσεις που χρειάζονται για να φτιάξουν γερά θεμέλια για το μέλλον. Ενώ οι ηλικίες των 15-35. δε βρίσκουν δουλειά αγχώνονται. και το πιο σημαντικό χάνουν την εμπιστοσύνη προς τους συνανθρώπους μας, γιατί μ’ αυτά που ακούνε δεν ξέρουν ποιον να πρωτοπιστέψουν. Έχω την αίσθηση ότι το κράτος κοροϊδεύει όλους του Έλληνες.
Αναστασία Μ. Δε θα πρέπει να ανησυχούμε, γιατί υπάρχουν λύσεις σε όλα αυτά. Αν εκμεταλλευόμασταν το γεωγραφικό πλούτο μας, τις καταγάλανες θάλασσες και τη σημαντική ιστορία μας, θα μπορούσε ο παράγοντας του τουρισμού να γεμίσει τα ταμεία του κράτους. Υπάρχουν και άλλοι πολλοί παράγοντες. όμως ένα παιδί δε θα μπορούσε να δώσει λύσεις για όλα αυτά. Γι’ αυτό καλό θα είναι η κυβέρνηση να σκεφτόταν λίγο περισσότερο.
Κυριακή Μ. Η οικονομική κρίση πολλές φορές δεν πάει μόνη της. «Συνοδεύεται» και από την ηθική αλλά και από την κοινωνική κρίση. Κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να κόβουν τους μισθούς και τις συντάξεις από αυτούς που παίρνουν μεγάλους μισθούς και συντάξεις και όχι από αυτούς τους ανθρώπους που δουλεύουν σαν τα σκυλιά. Τα παιδία νιώθουν άσχημα και νομίζουν ότι φταίνε αυτά.
Χαράλαμπος Π.Λοιπόν, αυτά που πρέπει να κάνουμε είναι να μην σπαταλάμε χρήματα για πράγματα που επιθυμούμε, παρά μόνο για τα αναγκαία. Δε χρειάζεται να ζητάμε τα πάντα. Να προσπαθούμε να μη θέλουμε όλο και περισσότερα για να μην φέρνουμε τους γονείς μας σε δύσκολη θέση.Όλοι να είμαστε χαρούμενοι και αισιόδοξοι, ότι κάποτε θα φύγουμε από την οικονομική κρίση.
Θοδωρής Κ. Υπάρχουν πολλά είδη κρίσεων. Η πιο σημαντική κρίση είναι η κρίση ηθικών αξιών. Κάποιοι άνθρωποι εκμεταλλεύονται άλλους ανθρώπους. Αυτοί είναι οι πολιτικοί. Οι πολιτικοί φτιάχνουν ομάδες και τις κάνουν για το συμφέρον τους, δηλαδή νοιάζονται μόνο για τον εαυτόν τους.
Βαγγέλης Γ. Η κρίση είναι για μένα μια μαύρη σελίδα της ιστορίας της χώρας που θα ξεπεραστεί σύντομα. Με στεναχωρεί πολύ το γεγονός που χιλιάδες άνεργοι αναγκάζονται να μεταναστέψουν γα να βρουν δουλειά. Μερικοί άνθρωποι για να σωθούν από τα χρέη τους αυτοκτονούν. Αυτό που κάνουν είναι τραγικό. Δεν έχω καταλάβει γιατί το κάνουν, γιατί τα χρέη θα γυρίσουν στα παιδιά τους και από τα παιδιά στα εγγόνια τους και ούτω καθεξής. Δε γίνεται να αυτοκτονούν όλες οι γενιές της οικογένειας αυτής αν δεν έχει να ξεπληρώσει τα χρέη της.
Μελίνα Ο. Ένας «ένοχος» o οποίος ευθύνεται για την οικονομική κρίση είναι οι πολιτικοί. Δύο από τα «εγκλήματα» τους είναι η σπατάλη και οι φόροι. Το πρόβλημα που μας απασχολεί είναι η αδικία στους φόρους. Όταν όλα γίνουν δίκαια από τους πολιτικούς, τότε υπάρχουν πολλοί τρόποι να βγάλουμε χρήματα. Όμως πιστεύω ότι η πιο σημαντική λύση στην οικονομική κρίση είναι η παιδεία, διότι αν καλλιεργηθεί σωστά, η δική μας η γενιά θα παίρνει πιο σωστές αποφάσεις. Θα ψηφίζουμε πιο σωστά και όχι με βάση το δικό μας συμφέρον αλλά με βάση το συμφέρον της χώρας μας.
Θεοχάρης Τ. Η Γερμανία μας χρωστά πάρα, μα πάρα πολλά λεφτά. Άρα αν δεν μας τα δώσει, τότε εμείς οι Έλληνες έχουμε τεράστιο οικονομικό και χρηματικό πρόβλημα, αλλά κάτι πρέπει να κάνουμε γιατί. η κρίση δεν είναι καθόλου καλό πράγμα.
Χρήστος Θ. Η Ελλάδα θα πρέπει να γυρίσει λίγο στα παλιά χρόνια και να εκμεταλλευτούμε ό,τι έχουμε. Δηλαδή να μην εισάγουμε προϊόντα από άλλες χώρες αφού τα έχουμε στην Ελλάδα. Ακόμα το κράτος να δίνει ένα κεφάλαιο σε ένα πολίτη για να ανοίξει δικιά του επιχείρηση. Εγώ βλέπω την κρίση σαν έναν εφιάλτη που γίνεται πραγματικότητα.
Στέλιος Δ. Ο μόνος τρόπος για να ξεπεραστεί η κρίση είναι να είμαστε ενωμένοι, να μην αφήνουμε τη στεναχώρια και την απελπισία να μας χωρίσουν, να αλληλοστηριζόμαστε. Επίσης πρέπει να μπούμε δυναμικά στο εμπόριο και ορισμένα στοιχεία (άνεμος, νερό , ήλιος) να τα αξιοποιήσουμε με το σωστό τρόπο. Πρέπει να βρούμε νέες καλλιέργειες και να τις εξάγουμε.
Γιάννης Μ. Εγώ όταν σκέπτομαι την κρίση έχω ένα συναίσθημα αγωνίας για το τι θα γίνει στο μέλλον. Θα πρότεινα στους κύριους που έχουν πιο μεγάλη δύναμη από άλλους ανθρώπους δηλαδή τους πολιτικούς, να βοηθήσουν και αυτοί στο να γίνει καλύτερη η Ελλάδα δηλαδή μην βάζουν μόνο σε εμάς φόρους, αλλά να πληρώνουν και οι ίδιοι φόρο.γιατί έτσι θα σωθεί η Ελλάδα.
Θεοφάνης Φ. Για να ξεπεραστεί (η κρίση) μπορούμε να εξάγουμε ελληνικά προϊόντα, όπως το ούζο και τη φέτα. Να διαφημίσουμε την Ελλάδα σε άλλες χώρες γιατί είναι όμορφή και έχει πολλά αρχαία. Να παράγουμε στην Ελλάδα τα προϊόντα που χρειαζόμαστε και να μην τα παίρνουμε από το εξωτερικό γιατί.τα λεφτά της Ελλάδας θα φεύγουν έξω, ενώ αν τα παράγουμε εμείς θα μείνουν στην Ελλάδα.
Κίκα Χ. Αν ήμουν εγώ πρωθυπουργός ή βουλευτής σίγουρα δε θα έκανα αυτά που κάνουν οι τωρινοί βουλευτές και πολιτικοί. Οι οικονομικά αδύναμοι να πληρώνουν φόρους ανάλογα με το εισόδημά τους και οι πιο πλούσιοι το ίδιο. Γιατί τώρα συμβαίνει το αντίθετο.
Θοδωρής Τ. Οι δυο κυριότερες αιτίες της οικονομικής κρίσης είναι η ανικανότητα των πολιτικών μας και η φοροδιαφυγή. Το μόνο που πρέπει να κάνουμε για τη φοροδιαφυγή είναι να ζητάμε απόδειξη, έστω και για μικρά ποσά. Όσο για το θέμα της ανικανότητας των πολιτικών μας, θα πρέπει να συμμετέχουμε ενεργά στις εκλογές.
Σοφία Χ. Αυτός που την άρχισε να τη σταματήσει γιατί η κρίση φέρνει αναστάτωση στους ανθρώπους. Οι πολιτικοί, ο δήμαρχος δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να σταματήσουν την αναστάτωση. Ελπίζουν όμως ότι οι επόμενες γενιές θα τη σταματήσουν. Τη ζωή ο θεός μας την έδωσε όχι για να στεναχωριόμαστε άλλα για να τη χαιρόμαστε!
Αναστάσης Λ. Η οικονομική κρίση είναι δύο πράγματα: Το ένα είναι το ότι δεν κινείται το χρήμα και το δεύτερο είναι η κρίση των ηθικών αξιών. Οι δανειστές μας ζητάνε να ξεπληρώσουμε τα δάνεια που πήραμε πολύ γρήγορα, όμως το κράτος δεν μπορεί να αντεπεξέλθει, με αποτέλεσμα το κράτος να αυξάνει κι άλλο τους φόρους και να κόβει κι άλλο τους μισθούς και τις συντάξεις. Για να ξεπεραστεί η κρίση προτείνω. να δώσουμε ευκαιρίες σε νέους επιχειρηματίες, να εξάγουμε προϊόντα, να δώσουμε έμφαση στην ανάπτυξη του τουρισμού, και να μειωθούν λίγο οι φόροι.
Χρήστος Σ. Την οικονομική κρίση τη συναντάμε κάθε μέρα στη ζωή μας. Κάθε μέρα βλέπουμε άστεγους. Μερικοί από αυτούς είχαν μια δουλειά και ένα σπίτι. Όταν τους απέλυσαν δεν είχαν να πληρώσουν φόρους και δάνεια και γι’ αυτό τους πήραν το σπίτι.
Γιάννης Χ . Όσο για το ποιος έφταιξε που φθάσαμε σε αυτό το σημείο, νομίζω ότι είναι οι λανθασμένες αποφάσεις των ίδιων μας των εαυτών. Τα προηγούμενα χρόνια ξοδεύαμε χρήματα για ανούσιους λόγους και κανείς δε σκεφτόταν ότι κάποτε θα φθάναμε σε «αδιέξοδο».
Σίμος Μ. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να πληρώσουν τους φόρους, αλλά πάντα προσπαθούν για το καλύτερο. Οι πολιτικοί μας όμως δεν κάνουν τίποτα, γι’ αυτό μας λένε όλο ότι θα φύγει η οικονομική κρίση, αλλά δεν γίνεται τίποτα. Τώρα, πρέπει να τους εμπιστεύομαι ή δεν πρέπει να τους εμπιστεύομαι; Επειδή εγώ είμαι νέος άνθρωπος, είμαι πολύ λυπημένος και θαυμάζω τους πολίτες και τους γονείς μου. Για μένα, ελπίζω να βρω μια δουλειά και νομίζω ότι σε μερικά χρόνια θα φύγει η οικονομική κρίση.
Βασίλης Σ. Φαίνεται σαν να μη με νοιάζει, γιατί είμαι ένα απλό παιδί, όμως (την κρίση) την καταλαβαίνω γιατί βλέπω τον κόσμο σε τι δύσκολη θέση βρίσκεται.Για να την αντιμετωπίσουμε θα έλεγα, κάθε άνθρωπος να ξοδεύει πιο λίγα λεφτά και να μην πηγαίνει κάθε ημέρα βόλτα. Έτσι εγώ θα αντιμετώπιζα την κρίση.
Δημήτρης Ν. Όλοι προσπαθούμε να τα βγάλουμε πέρα. με το λάθος τρόπο όμως. Εγώ έχω τη λύση: Αν για κάποιο διάστημα κατεβάζαμε τους φόρους και τις τιμές των προϊόντων πρώτης ανάγκης, τότε οι έμποροι που θα πουλάνε αυτά τα προϊόντα θα βγάζουν λεφτά για να ζήσουν και οι αγοραστές θα έχουν ότι χρειάζονται. Επομένως, οι έμποροι δε θα αναγκάζονται να απολύουν το προσωπικό τους και οι υπάλληλοι θα έχουν λεφτά για να ζήσουν.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
3.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ
Η παρούσα έρευνα ασχολείται με παιδιά ηλικίας 4 έως 6,5 χρονών. Πριν ξεκινήσουμε να αναλύουμε την συγκεκριμένη ηλικιακή περίοδο των ανθρώπων θα έπρεπε να δώσουμε κάποιον ορισμό για το τί και ποιά είναι η παιδική ηλικία.
Παιδί ονομάζεται ο άνθρωπος από τη γέννηση μέχρι και την εφηβεία του. Νομικά, ο ορισμός του παιδιού γενικά αναφέρεται στον ανήλικο, δηλαδή σε ένα πρόσωπο μικρότερο από την ηλικία των 18 ετών όπου γίνεται η ενηλικίωση. Η λέξη παιδί μπορεί επίσης να περιγράφει τη σχέση των τέκνων σε σχέση με τους γονείς τους στα πλαίσια μίας οικογένειας ή να προσδιορίζει την συμμετοχή σε μία φυλή, γενιά ή θρησκεία. Βιολογικά, παιδί είναι ο κάθε άνθρωπος που βρίσκεται στο αναπτυξιακό στάδιο της παιδικής ηλικίας, μεταξύ δηλαδή της βρεφικής ηλικίας και της ενηλικίωσης.
Ο ορισμός της παιδικής ηλικίας και ο χρόνος έναρξης και διάρκειας της δεν είναι ούτε σαφής ούτε δεδομένος. Παρόλαυτά υπάρχει μια τάση για συμφωνία και ενότητα στον Δυτικό τουλάχιστον κόσμο. Ο Mills (2000) συνοψίζει τον ορισμό της παιδικής ηλικίας «ως κοινωνική δόμηση αλληλένδετη με μεταβλητές όπως η φυλή, η κοινωνική τάξη, ο πολιτισμός, το φύλο και ο χρόνος» (Mills, 2000). Με κοινωνιολογικούς όρους – επισημαίνουν οι James & Prout (1990) – η παιδική ηλικία πρέπει να εξεταστεί ως «μια δυναμική κοινωνική και ιστορική δόμηση . ένα συνεχές βιώσιμο και δημιουργούμενο κοινωνικό φαινόμενο το οποίο διακρίνεται για την αξία του στο παρόν, το παρελθόν αλλά και το μέλλον» (James & Prout, 1990). Επομένως, κατά τους James & Prout (1990) η παιδική ηλικία είναι μια κοινωνιολογική μεταβλητή αλληλένδετη με παράγοντες όπως η κοινωνική τάξη, το φύλο και η φυλή. Η παιδική ηλικία μπορεί να κατανοηθεί από διαφορετικές απόψεις, είτε ως «ηλικιακή ή κοινωνική ομάδα, είτε ως μέρος της οικογενειακής δομής, ή η ‘επόμενη γενιά’ και οι μελλοντικοί γονείς οδηγώντας σε διαφορετικές ερμηνείες» (Katz, 2001).
Εδώ θα πρέπει όμως να διευκρινίστεί η διαφοροποίηση ανάμεσα στην έννοια της παιδικής ηλικίας και την αντίληψη για την παιδική ηλικία. Η έννοια της παιδικής ηλικίας είναι παγκόσμια και διαχρονική ενώ οι αντιλήψεις για την παιδική ηλικία μπορεί να είναι διαφορετικές καθώς πηγάζουν από διαφορετικές ιδέες και πολιτισμούς (Katz, 2001). Στις σύγχρονες κοινωνίες οι κοινωνικοί στόχοι πραγματοποιούνται διαμέσου της κοινωνικής πολιτικής, νομοθεσίας και φορέων που διατηρούν αντιλήψεις για την παιδική ηλικία ώστε το κράτος και η κοινωνία να εξασφαλίσει στο κάθε παιδί την ομαλή του μετάβαση στον κόσμο των ενηλίκων σύμφωνα με τον αποδεκτό τύπο ενήλικα (Shamgar-Handelman, 1994). Επομένως τα παιδιά αντιμετωπίζονται ως κοινωνικά εξελισσόμενα όντα.
Ο γάλλος ιστορικός Φιλίπ Αριές, ήδη από τη δεκαετία του 1970, διατύπωσε την άποψη ότι ως τη βιομηχανική εποχή το παιδί δεν αντιμετωπιζόταν ως κάτι ξεχωριστό αλλά μάλλον ως ενήλικος σε μικρογραφία. Το παιδί παίρνει σταδιακά, από τον 17ο αιώνα, την κεντρική θέση μέσα στην οικογένεια που έχει και σήμερα, ενώ θεσμοθετείται η φροντίδα για τα παιδιά μέσω του σχολείου. Τότε λοιπόν, σύμφωνα με τον Αριές, οριοθετείται με σαφήνεια η διάκριση παιδιών και ενηλίκων και τα παιδιά γίνονται το αντικείμενο μιας ειδικής παιδαγωγικής φροντίδας. Παρ’ όλο που η θεωρία του Αριές έχει υποστεί κριτική από ιστορικούς του Μεσαίωνα, βασικές της παραδοχές εμβολιάζουν τον σύγχρονο προβληματισμό σχετικά με την παιδική ηλικία όχι ως φυσική και βιολογική αλλά ως κοινωνική κατηγορία.
Ο διάλογος για την παιδική ηλικία εστιάζεται σε δύο διαφορετικές αντιλήψεις για τα παιδιά: Α) Το παιδί ως εξελισσόμενος άνθρωπος (human becoming), όπου αναπτύσσεται κοινωνικά στοχεύοντας προς την κοινωνία των ενηλίκων. Η παιδική ηλικία κατανοείται ως ένα στάδιο και μια δομημένη διαδικασία του ‘γίγνεσθαι’ (becoming) ενήλικας (James & Prout, 1990).
Β) Τo παιδί ως ανθρώπινη ύπαρξη (human being). Οι James & Prout (1990) και οι James et al (1998) υποστηρίζουν ότι τα παιδιά δεν είναι παθητικά κοινωνικά υποκείμενα αλλά ενεργή άτομα που επιδρούν στην δόμηση τόσο της δικής τους κοινωνικής ζωής όσο και των ανθρώπων γύρω τους. «Το παιδί γίνεται κατανοητό ως άνθρωπος, κοινωνική κατάσταση, ένα σύνολο αναγκών, ενεργειών, δικαιωμάτων ή διαφορών – με άλλα λόγια ένας κοινωνικά δρών» (James et al, 1998:207). «Το παιδί ενεργεί με το δικό του τρόπο, όχι απλά κατά μίμηση, αλλά ως φορέας της δικής του δόμησης, στον ίδιο βαθμό με έναν ενήλικα, υπό την έννοια της πρωτοβουλίας για δράση από προσωπική επιλογή» (Wartodsky, 1981:199). Η παιδική ηλικία, επομένως, γίνεται αντιληπτή ως μέρος της κοινωνικής δομής επηρεασμένη και επηρεάζοντας κοινωνικές σχέσεις.
Οι σύγχρονες κοινωνιολογικές προσεγγίσεις προσπαθούν να στραφούν από την μελέτη των παιδιών ως εξελισσόμενοι άνθρωποι στην σπουδή των παιδιών σύμφωνα με τις εμπειρίες τους, κάτι που αντιτίθεται στις μετρήσεις και την αξιολόγηση μεταβατικών σταδίων και αλλαγών στο παιδί όπως πραγματοποιούσε η παραδοσιακή γνωστική ψυχολογία. Η νέα κοινωνιολογική προσέγγιση της παιδικής ηλικίας μελετά τα παιδιά ή την εμπειρία του να είσαι παιδί από την σκοπιά των παιδιών και όχι αποκλειστικά των ενηλίκων όπως έχει συμβεί ως τώρα.
Ένα από τα κυριότερα ζητήματα στην έννοια της παιδικής ηλικίας είναι η εξάρτηση των παιδιών από τους ενήλικες, είτε αυτοί είναι οι γονείς τους είτε ‘άλλοι’ και οι οποίοι θεωρούνται υπεύθυνοι για τη δημιουργία του περιβάλλοντος για το παιδί (Prout, 1997. Rudduck & Flutter, 1999). Καθώς η ποιότητα του άμεσου και έμμεσου περιβάλλοντος του παιδιού επηρεάζει την ανάπτυξή του, θεωρείται απαραίτητο να κατανοηθούν οι θεσμικές δομές που απευθύνονται στα παιδιά αλλά και η οποιαδήποτε μεταξύ τους σχέση. Η κατανόηση των δεσμών και σχέσεων ανάμεσα σε οικονομικές, κοινωνικές και δημογραφικές συνθήκες στις οποίες τα παιδιά ζουν, καθώς επίσης και τα αποτελέσματα αυτών των συνθηκών στην ανάπτυξη των παιδιών και τους πιθανούς κινδύνους είναι εμφανές ότι αποτελούν σημαντικό μέρος της μελέτης της παιδικής ηλικίας.
Στην Ελλάδα, η «ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας» αποτέλεσε, από τη δεκαετία του 1980, το αντικείμενο μεγάλου ερευνητικού προγράμματος με τίτλο «Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας» που χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς. Καρπός του προγράμματος αυτού υπήρξαν 39 εκδόσεις, οι οποίες αναφέρονται σε ποικίλες όψεις της ιστορίας των παιδιών και των νέων, όπως η εκπαίδευση, τα νεανικά έντυπα, ο αθλητισμός, οι νεανικές οργανώσεις, η παιδική εργασία κτλ. Εξάλλου ο θεωρητικός προβληματισμός από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας για τους ορισμούς και τις σημασιοδοτήσεις της παιδικής ηλικίας περιέχεται σε δύο εκδόσεις που έχει επιμεληθεί η Δήμητρα Μακρυνιώτη (Παιδική ηλικία, και Κόσμοι της παιδικής ηλικίας, εκδ. Νήσος, 1997 και 2003 αντίστοιχα). Στις δύο αυτές εκδόσεις, με περιεκτικές εισαγωγές της επιμελήτριας και επιλογή κειμένων γραμμένων από ξένους και Έλληνες κοινωνικούς επιστήμονες, αφενός προσφέρεται μια ευρεία εποπτεία των θεωριών περί παιδικής ηλικίας και αφετέρου ασκείται κριτική σε παραδοσιακές εξελικτικές και δυτικοκεντρικές θεωρήσεις.
Όπως προκύπτει από την ανάγνωση των εκδόσεων αυτών, έχει διαμορφωθεί ένας «κανόνας» παιδικής ηλικίας βάσει του οποίου ορίζεται το «φυσιολογικό» ή το «μη φυσιολογικό» παιδί, προσδιορίζεται η παρέκκλιση και σχεδιάζονται μέσα εκπαίδευσης, χειραγώγησης και κολασμού. H αναγνώριση στο παιδί της διαφορετικότητας υπό όρους υστέρησης απέναντι στον ενήλικο σημαίνει ότι το παιδί θα πρέπει μέσω της διαδικασίας κοινωνικοποίησης να ενταχθεί στον κόσμο των ενηλίκων χειραγωγούμενο. Στην πραγματικότητα, η εικόνα του αθώου και ευάλωτου παιδιού συνεπάγεται όχι μόνο προστασία αλλά και χειραγώγηση. Το παιδί προβάλλεται ως εγγύτερο στη φύση και παραλληλίζεται με τον πρωτόγονο. Συνεπώς, όπως και ο πρωτόγονος, μπορεί και πρέπει να «εκπολιτιστεί». Ο «ευάλωτος», «άπειρος» και «ανώριμος» χαρακτήρας που αποδίδεται στο παιδί συνεπάγεται ασύμμετρες σχέσεις εξουσίας όπου η κυριαρχία και η υποταγή διέπονται από μια «φυσική» διάσταση.
Το σχήμα αυτό διαταράσσεται και τίθεται υπό θεωρητικό έλεγχο από τις «διαφορετικές» μορφές παιδικής ηλικίας – τα παιδιά εργάτες, εγκληματίες, στρατιώτες και τα παιδιά του δρόμου ή «εκτός τόπου», σύμφωνα με τη σύγχρονη ορολογία. Το γεγονός ότι τα παιδιά μπορούν να τελέσουν βίαιες πράξεις ανατρέπει το διαφωτιστικό μοντέλο του «καλού» και «αγνού» παιδιού, όπως παρουσιάστηκε από τον Ρουσό και τον Λοκ, και κάνει την παιδική ηλικία επικίνδυνη και απειλητική. Για την αντιμετώπιση του κινδύνου που ελλοχεύει σ’ αυτές τις «ανωμαλίες», θεσπίστηκαν από τα νεωτερικά κράτη τεχνικές επιτήρησης και ελέγχου. Παράλληλα, η αιτιολόγηση αυτών των κοινωνικών φαινομένων αναζητήθηκε σε ηθικά επιχειρήματα για τη «χαμένη αθωότητα της παιδικής ηλικίας», όπου το παιδί αντιμετωπίζεται ως παθητικό υποκείμενο και θύμα των ενηλίκων.
H ύπαρξη ωστόσο αυτών των «διαφορετικών» παιδιών υπενθυμίζει ότι η παιδική ηλικία δεν είναι μια ενιαία και ομοιογενής κατηγορία, ότι τα όρια που διαχωρίζουν τα παιδιά από τους ενηλίκους είναι ρευστά, ότι η παιδική ηλικία δεν έχει δεδομένα χαρακτηριστικά και ότι τα παιδιά είναι δρώντα υποκείμενα που μπορούν να οργανώσουν μόνα τους τη δράση τους. Οι θεωρητικές συνέπειες αυτών των διαπιστώσεων δεν είναι λιγότερο σημαντικές από τις πολιτικές, κοινωνικές και ηθικές συνέπειες, εφόσον θέτουν υπό κριτική αμφισβήτηση τόσο τον «ευάλωτο» όσο και τον «απειλητικό» χαρακτήρα της παιδικής ηλικίας.
3.2. ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Η ανάπτυξη του παιδιού διανύει μια σειρά από στάδια, η ομαλή διέλευση από τα οποία οδηγεί σε υγιείς προσωπικότητες ενώ αντίθετα η δυσλειτουργία στην επαφή του παιδιού με το περιβάλλον του κατά τη διαδικασία αυτή μπορεί να οδηγήσει σε καθηλώσεις και παλινδρομήσεις, αλλά και στη χρήση μια σειράς από μηχανισμούς άμυνας προκειμένου να μπορέσει το άτομο να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του. Δεν υπάρχει ένας κοινός διαχωρισμός αυτών των σταδίων με κοινά ονόματα καθώς με αυτό το θέμα ασχολήθηκαν πολλοί σημαντικοί επιστήμονες και ο καθένας ανέλυσε τα παιδιά με την δικιά του οπτική. Με λίγα λόγια λοιπόν υπάρχουν αναλύσεις τόσο σε γνωστικό-αισθητηριοκινητικό επίπεδο όσο και σε ψυχαναλυτικό, κοινωνικό και συναισθηματικό.
3.2.1. ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
JEAN PIAGET
Αναλύοντας τα παιδιά και αναζητώντας τις δυνατότητες που έχουν στην εκάστοτε χρονολογική ηλικία τους, ο πρώτος άνθρωπος που έρχεται στο μυαλό για το πολύ σημαντικό έργο του στην ανάλυση των παιδιών είναι ο Jean Piaget. O Piaget ήταν ένας κονστρουκτιβιστής Eλβετός φιλόσοφος, φυσικός,επιστήμονας και ψυχολόγος, ιδιαίτερα γνωστός για τις μελέτες του σχετικά με τα παιδιά, την θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης και για την επιστημολογική του άποψη γνωστή και ως γενετική επιστημολογία. Αφιέρωσε πολλές ώρες της επαγγελματικής του ζωής ακούγοντας τα παιδιά, τον τρόπο με τον οποίο μιλούν και σκέφτονται, παρακολουθώντας συστηματικά τη σκέψη και τη μελέτη τους και διαβάζοντας προσεκτικά τις καταγραφές και άλλων ερευνητών ανά τον κόσμο που είχαν ασχοληθεί με το ίδιο θέμα. Ανακάλυψε τελικά κάτι πολύ σημαντικό: ότι τα παιδιά δεν σκέφτονται όπως οι μεγάλοι! Μετά από χιλιάδες επαφές και αλληλεπιδράσεις μαζί τους άρχισε να υποψιάζεται ότι πίσω από τις χαριτωμένες και φαινομενικά μη λογικές εκφράσεις τους υπήρχαν διαδικασίες σκέψης που είχαν το δικό τους είδος τάξης και τη δική τους ειδική λογική. Ο Αϊνστάιν αποκάλεσε την αποκάλυψη αυτή «τόσο απλή, που μόνο μια ιδιοφυΐα θα μπορούσε να την έχει συλλάβει»!
Ο Piaget λοιπόν όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο χώρισε την ανάπτυξη των παιδιών σε τέσσερα στάδια: i.Το στάδιο της αισθητηριοκινητικής νόησης(παιδιά ηλικίας 0-2 ετών), ii.το στάδιο της προ-ενεργητικής νόησης (παιδιά ηλικίας 2-6 ετών), iii. το στάδιο της ενεργητικής νόησης (6-12 ετών) και iv.της τυπικής νόησης (12-19 ετών).
i.Κατά την αισθησιοκινητική περίοδο τα επιτεύγματα του βρέφους είναι αποτέλεσμα κυρίως του συντονισμού των αισθητηριακών αντιλήψεων και των απλών κινητικών συμπεριφορών, γι’αυτόν τον λόγο άλλωστε, όπως αναφέρει ο Piaget, ονομάστηκε έτσι. Η γνωστική λειτουργία δηλαδή περιορίζεται σε αυτές τις απλές δραστηριότητες και δεν έχει αποκτηθεί ακόμη η ικανότητα εσωτερικής αναπαράστασης του εξωτερικού κόσμου. Το παιδί σε αυτό το στάδιο έχει μόνο αναγνωριστική μνήμη, έτσι η κατανόηση του κόσμου στηρίζεται στην άμεση επαφή με τα αντικείμενα και τις ενέργειες που σχετίζονται με αυτά. Το άτομο σε αυτή τη φάση καλύπτει τις ανάγκες του και αντιμετωπίζει τα προβλήματά του με βάση την αντίληψη που του προσφέρουν οι αισθήσεις του και τη δυνατότητα κίνησης του σώματός του για αξιοποίηση των αντικειμένων που υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον του. Πιο συγκεκριμένα, ο Piaget χωρίζοντας αυτήν την περίοδο σε έξι υπο-στάδια παρατηρεί το πως τα βρέφη κατά την πορεία αυτών των υπο-σταδίων αρχίζουν να συνειδητοποιούν την ύπαρξη ενός κόσμου έξω από τον εαυτό τους και ξεκινούν την σκόπιμη συναλλαγή τους με αυτόν.
Το πρώτο υπο-στάδιο αυτής της περιόδου καλύπτει την ηλικιακή περίοδο από την γέννηση έως και τον πρώτο ένα με ενάμιση μήνα της ζωής του βρέφους. Σε αυτή τη φάση τα βρέφη ασκούν τα αντανακλαστικά σχήματα όπως η ακούσια αναζήτηση, το πιπίλισμα, η σύλληψη, το κοίταγμα. Μαθαίνουν να τα ελέγχουν και να τα συντονίζουν. Σύμφωνα με τον Piaget κατά την γέννηση είναι παρόντα μερικά αντανακλαστικά που συνδέουν αρχικά το βρέφος με το περιβάλλον του χωρίς όμως να προσφέρουν κάτι καινούριο στην ανάπτυξη αφού έχουν υποστεί ελάχιστη συμμόρφωση και έτσι εξακολουθούν να αντικατοπτρίζουν τα «προκαθορισμένα όρια τοθ κληρονομικού μηχανισμού»(Piaget&Inhelder, 1969 σ.7). Τα αντανακλαστικά ωθούν την ίδια την αλλαγή αφού εκτός του ότι αποτελούν αντιδράσεις σε ερεθίσματα, παράγουν και τα ίδια ερεθίσματα. Η ιδιότητα αυτή, της παραγωγής ερεθισμάτων των βασικών αντανακλαστικών προωθεί την ανάπτυξη του δεύτερου αισθητηριοκινητικού υπο-σταδίου, αφού δημιουργούνται οι πρώτες προεκτάσεις των αντανακλαστικών με τα οποία γεννιέται το βρέφος.
Το δεύτερο υποστάδιο έρχεται με την ολοκλήρωση του πρώτου δηλαδή κοντά στον ένα μήνα και διαρκεί έως τον τέταρτο. Κατά τη διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήματος το βρέφος παρουσιάζει νέες μορφές συμπεριφοράς. Οι νέες αυτές μορφές συμπεριφορές γίνονται εμφανείς στον τρόπο με τον οποίο τα υπάρχοντα αντανακλαστικά παρατείνονται χρονικά ή γίνεται εφαρμογή τους από το βρέφος σε νέα αντικείμενα. Ο Piaget τόσο μόνος του όσο και σε συνεργασία με την Inhelder(1969) μελέτησαν ιδιαίτερα αυτήν την παράταση των αντανακλαστικών για την συμμόρφωση ενός νέου αντικειμένου στο ήδη υπάρχον, όπως π.χ. το πιπίλισμα του δακτύλου που ενώ είναι ένα αντανακλαστικό που εμφανίζεται από την πρώτη μέρα της γέννησης του βρέφους σύμφωνα με τις έρευνες αυτές διέφερε από εκείνο του δεύτερου υπο-σταδίου. Ονομάζοντας την συμπεριφορά των βρεφών κατά το δεύτερο υπο-στάδιο πρωτογενείς κυκλικές αντιδράσεις, ο Piaget, υποστηρίζει το βρέφος επαναλαμβάνει τις ευχάριστες πράξεις, μόνο και μόνο για την ευχαρίστηση που προκαλούν. Σύμφωνα με τον ίδιο ακόμα, που έκανε και οξυδερκή παρατήρηση των δικών του παιδιών, οι πρωτογενείς κυκλικές αντιδράσεις είναι πολύ σημαντικές γιατί αποτελούν τις πρώτες ενδείξεις της γνωστικής ανάπτυξης του ατόμου. Οι κυκλικές αυτές αντιδράσεις υφίστανται διαφοροποιήσεις και ενσωματώνονται ανάλογα κατά την διάρκεια των πρώτων μηνών της ζωής ενός ατόμου .
Στο τρίτο υπο-στάδιο, που καλύπτει ηλικιακά τον τέταρτο έως τον όγδοο μήνα, τα βρέφη παύουν να δρουν περιορισμένα τροποποιώντας μόνο αντανακλαστικά ή πράξεις που έχουν ως επίκεντρο το ίδιο το σώμα τους. Σε αυτή την ηλικία γίνεται η έναρξη του ενδιαφέροντος για τον «έξω κόσμο».. Τα βρέφη αρχίζουν να επεξεργάζονται τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και να επαναλαμβάνουν πράξεις που προκαλούν ενδιαφέρουσες, γι ’αυτά. αλλαγές. Οι πράξεις αυτές ονομάστηκαν από τον Piaget δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις, ενώ σύμφωνα με τον ίδιο η έναρξη αυτών των αντιδράσεων δείχνουν ότι τα βρέφη συνειδητοποιούν ότι τα αντικείμενα δεν είναι απλώς επέκταση των δικών τους πράξεων εξακολουθώντας όμως να έχουν υποτυπώδη μόνο ιδέα των αντικειμένων και του χώρου.
Κατά την διάρκεια του τέταρτου υπο-σταδίου( οχτώ έως δώδεκα μηνών) γίνεται η εμφάνιση του στόχου. Τα βρέφη προσαρμόζουν την συμπεριφορά τους γύρω από ένα στόχο και περιορίζουν τις τυχαίες δράσεις τους. Αρχίζουν να συντονίζουν αρκετές δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις με σκοπό να επιτύχουν ένα στόχο ενώ σύμφων με τον Piaget, η έναρξη αυτής της συμπεριφοράς αποτελεί την αρχική μορφή της πραγματικής επίλυσης προβλημάτων, αφού απαιτείται συνδυασμός σχημάτων για την επιθυμητή ολοκλήρωση μιας πράξης. Την άποψη του αυτή μάλιστα ο Piaget την στήριξε παρουσιάζοντας τις συμπεριφορές του γιού Laurent όταν βρισκόταν σto
συγκεκριμένο υποστάδιο ενώ παράλληλα τόνισε ότι για να καταστεί σαφές ότι ένα παιδί βρίσκεται σε αυτό το υποστάδιο αρκεί να δοθεί στο παιδί ένα ελκυστικό αντικείμενο για παιχνίδι και στην συνέχεια να κρυφτεί αυτό το αντικείμενο πίσω από εμπόδια. Το παιδί που βρίσκεται στην ηλικία που μπορεί να συνδυάζει τις δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις, θα πρέπει να συνδυάσει το σχήμα της απομάκρυνσης του εμποδίου και το σχήμα πιασίματος του αντικειμένου ώστε να μπορέσει να ξαναπαίξει με το παιχνίδι του.
Στο πέμπτο υπο-στάδιο ανήκουν τα βρέφη ηλικίας δώδεκα έως δεκαοχτώ μηνών. Το υποστάδιο αυτό ονομάστηκε από τον Piaget «τριτογενείς κυκλικές αντιδράσεις» όπου σύμφωνα με τον ίδιο, γίνεται ο συνδυασμός της σχέσης μεταξύ των πρωτογενών κυκλικών αντιδράσεων (που επικεντρώνονται στο σώμα του παιδιού) και των δευτερογενών κυκλικών αντιδράσεων( που επικεντρώνονται στα αντικείμενα). Σε αυτήν την ηλικία τα βρέφη χρησιμοποιώντας τις ήδη εδραιωμένες δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις προβαίνουν σε σκόπιμες πράξεις ώστε να εξερευνήσουν με πιο περίπλοκο τρόπο το εξωτερικό τους περιβάλλον. Είναι, σύμφωνα με τον Piaget, σαν να πειραματίζονται τα βρέφη ώστε να ανακαλύψουν την φύση των αντικειμένων. Οι τριτογενείς λοιπόν κυκλικές αντιδράσεις εξερευνούν «την δοκιμή και το λάθος» χωρίς ωστόσο να μπορούν τα βρέφη να φανταστούν τις πράξεις ή τις πιθανές συνέπειες τους παρά μόνο περιορίζονται στη σκέψη σχετικά με το πώς να χειριστούν τα αντικείμενα που βρίσκονται στο άμεσο, φυσικό τους περιβάλλον.
Το έκτο και τελικό στάδιο της αισθητηριοκινητικής περιόδου καλύπτει τις ηλικίες από δεκαοχτώ έως εικοσιτεσσέρων μηνών. Η βασική έννοια αυτού του σταδίου είναι η αναπαραστάσεις. Τα βρέφη σε αυτό το στάδιο αποκτούν την ικανότητα να σχηματίζουν εσωτερικά, νοητικά σύμβολα ή αναπαραστάσεις και βασίζουν τις πράξεις τους πάνω σε αυτά. Τώρα που μπορούν να παρουσιάσουν τον κόσμο νοητικά στον εαυτό τους μπορεί να ειπωθεί ότι ασχολούνται με πραγματικές νοητικές πράξεις. Ο Piaget , θέλοντας να ενισχύσει την άποψη αυτή , παρουσίασε κάποιες από τις νέες συμπεριφορές που εφαρμόζουν τα βρέφη σε αυτό το υποστάδιο και αποδεικνύουν ότι υπάρχει συμβολικά/ αναπαραστατική σκέψη. Κάποια από τα παραδείγματα του είναι η ικανότητα των βρεφών να φαντάζονται αντικείμενα που δεν είναι παρόντα( όπως δηλαδή όταν ψάχνουν για ένα κρυμμένο αντικείμενο), η έναρξη χρήσης της γλώσσας, η εμφάνιση της ικανότητας για συστημική λύση των προβλημάτων, η ικανότητα για μίμηση κ.ο.κ
ii. Το δεύτερο στάδιο της γνωστικής ανάπτυξης του Piaget είναι το στάδιο της προ-λογικής νόησης καλύπτει τις ηλικίες από δύο μέχρι έξι ετών. Συνεπώς, σε αυτό το στάδιο βρίσκονται και τα παιδιά με τα οποία δούλεψε αυτή η έρευνα. Η αναπτυξιακή αυτή περίοδος ονομάστηκε έτσι από τον Piaget, αποδεικνύοντας την πεποίθηση του ότι οι πράξεις των μικρών παιδιών έχουν ως αποτέλεσμα πολλές φορές το λάθος και την σύγχυση γιατί δεν είναι ακόμα ικανά για πραγματικές νοητικές ενέργειες. Ο όρος δηλαδή προ- λογική, πριν δηλαδή τα παιδιά αποκτήσουν την λογική, αποδεικνύει αυτό που πίστευε ο Piaget. Τα παιδιά στην ηλικία των τριών, τεσσάρων, πέντε, δεν βασίζεται σε εντελώς λογικούς συλλογισμούς και η ανάπτυξη τους θα μπορούσε να θεωρηθεί μια διεργασία υπέρβασης των γνωστικών περιορισμών έως ότου επιτευχθεί η ολοκληρωμένη αναπαραστατική σκέψη.
Η νηπιακή ηλικία είναι μια μεταβατική περίοδος ανάμεσα στην βρεφική ηλικία( στην οποία η σκέψη βασίζεται στην δράση) και στην παιδική ηλικία( στην οποία η σκέψη βασίζεται σε εσωτερικευμένες ενέργειες). (Piaget & Inhelder,1969). Στην νηπιακή λοιπόν ηλικία τα παιδιά χρησιμοποιούν σύμβολα, λέξεις και χειρονομίες ώστε να μπορέσουν να αναπαραστήσουν την πραγματικότητα αφού έχει γίνει ήδη η κατάκτηση των στοιχείων της αναπαραστατικής σκέψης. Η επίλυση προβλημάτων παύει να είναι αποτέλεσμα μονάχα επαναλαμβανόμενης δοκιμής και λάθους αφού τα παιδιά κατέχουν ανάλογα αναπαραστατικά σχήματα. Ακόμα, το παιχνίδι των νηπίων γίνεται πιο περίπλοκο αφού ξεκινάει η μίμηση ρόλων, ατόμων και πράξεων ενώ τα αντικείμενα και τα γεγονότα δεν χρειάζεται πια να είναι παρόντα για να μπορέσουν να τα σκεφτούν τα παιδιά.
Η σκέψη σε αυτήν την ηλικία είναι «μονόπλευρη». Αυτό μάλιστα σύμφωνα με τον Piaget αποτελεί και τον περιορισμό της. Τα παιδιά σε αυτό το στάδιο δηλαδή βλέπουν μόνο την μία πλευρά ενός πράγματος. Εστιάζουν την προσοχή τους σε μια πλευρά που προέχει στο εκάστοτε θέμα που θέλουν να ασχοληθούν. Η ικανότητα τους να φύγουν από αυτόν τον περιορισμό και να συνδυάσουν τις δύο ή και παραπάνω προοπτικές ενός θέματος, σηματοδοτεί και το πέρασμα του παιδιού στην λογική σκέψη.
Για να στηρίξει την άποψη του αυτή ο Piaget πραγματοποίηση πειράματα, τα οποία μάλιστα επηρέασαν πολύ και τις μετέπειτα έρευνες πάνω στην νηπιακή ηλικία. Το πρώτο του πείραμα που κάνει ιδιαίτερα φανερή την διαφορά μεταξύ λογικής και προ-λογικής σκέψης είναι το εξής: Παρουσιάζονται στα παιδιά δύο όμοια δοχεία γεμάτα με την ίδια ακριβώς ποσότητα με νερό. Μπροστά στα μάτια του παιδιού γίνεται η μεταφορά του νερού από το ένα δοχείο σε ένα τρίτο δοχείο πιο στενό και πιο ψηλό έτσι ώστε το επίπεδο της στάθμης του νερού στο καινούριο δοχείο να είναι ψηλότερο. Ενώ η ποσότητα του νερού δεν άλλαξε, τα παιδιά ηλικία τριών και τεσσάρων ετών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ποσότητα του νερού αυξήθηκε με κάποιο τρόπο. Σύμφωνα με τον Piaget λοιπόν, αυτό συμβαίνει γιατί τα παιδιά στην νηπιακή ηλικία επικεντρώνουν την προσοχή τους στην μία μόνο διάσταση του προβλήματος, που σε αυτό το πείραμα είναι η στάθμη του νερού μες στο δοχείο. Δεν μπορούν να μπουν στην διαδικασία να σκεφτούν το ύψος και το πλάτος του δοχείου. Όταν το παιδί φτάνει στο συμπέρασμα ότι η στάθμη δεν υπάρχει περίπτωση να έχει αλλάξει πάει να πει ότι έχει αποκτήσει πια λογική σκέψη και μπορεί να ελέγχει τις διάφορες παραμέτρους του προβλήματος.
Μια ακόμα ένδειξη της αδυναμίας αυτής που έχουν τα νήπια είναι και το χαρακτηριστικό παράδειγμα της σύγχυσης της σχέσης ανάμεσα σε μια γενική τάξη αντικειμένων και στις υποκατηγορίες της. Με λίγα λόγια αυτό σημαίνει ότι αν δείξεις σε ένα παιδί αυτής της ηλικίας μια σειρά από λευκές και καφέ ξύλινες χάντρες, με τις καφέ να είναι περισσότερες από τις λευκές και το ρωτήσεις ποιες χάντρες είναι περισσότερες( οι καφέ ή οι ξύλινες), αυτό αδυνατώντας να συγκρατήσει στο μυαλό το σύνολο, απαντάει ότι οι καφέ χάντρες είναι περισσότερες. Το λάθος αυτό σύμφωνα με τον Piaget συμβαίνει επειδή τα παιδιά επικεντρώνονται σε ένα επίπεδο κατηγοριοποίησης κάθε φορά, και αν τους ζητηθεί να σκεφτούν και τις δύο παραμέτρους, ότι δηλαδή είναι όλες ξύλινες απλά κάποιες καφέ και κάποιες λευκές, καταλήγουν σε σύγχυση. Η αδυναμία αυτή, υποστηρίζει ο ίδιος, βρίσκεται στο επίκεντρο αυτών που αντιλαμβάνονται ως τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της σκέψης ενός νηπίου: 1.του εγωκεντρισμού, 2.της σύγχυσης φαινομενικού και πραγματικού και 3. των μη λογικών συλλογισμών.
1.Εγωκεντρισμός: Στην θεωρεία του Piaget, ο όρος «εγωκεντρισμός» δεν αντιλαμβάνεται όπως χρησιμοποιείται στην καθημερινότητα, δηλαδή ως εγωισμός ή αλαζονεία. Ο εγωκεντρισμός του Piaget είναι η τάση του μικρού παιδιού να τριγυρνάει αποκλειστικά γύρω από το «εγώ», λαμβάνοντας δηλαδή ως επίκεντρο μόνο τον εαυτό του. Βέβαια τα παιδιά της προσχολική ηλικίας δεν έχουν το επίπεδο εγωκεντρισμού των βρεφών που είναι ολοκληρωτικά επικεντρωμένα στον εαυτό τους, αλλά αντίθετα λαμβάνουν περισσότερο υπόψη την εξωτερική πραγματικότητα, χωρίς όμως να μπορούν να «βγουν» από την δικιά τους άποψη και να πάψουν να συμπεραίνουν ότι και όλοι γύρω τους σκέφτονται όπως αυτά. Δημιουργείτε σύγχυση στα παιδιά όταν εκφράζεται μια άποψη αφού στο στάδιο που βρίσκονται δεν καταφέρνουν να ξεχωρίσουν την δική τους άποψη από την άποψη των άλλων, παρασύρονται από την επιφάνεια των φαινομένων και συχνά συγχέουν τις αιτιώδεις σχέσεις
Η εγωκεντρική αυτή φύση στην σκέψη των παιδιών που βρίσκονται σε αυτό το στάδιο μπορεί να παρουσιαστεί είτε μέσω της έλλειψης που έχουν για την προοπτική στο χώρο, είτε μέσω του εγωκεντρικού λόγου είτε μέσω της αδυναμίας τους να κατανοήσουν την σκέψη των άλλων.
Αρχικά, τα παιδιά δυσκολεύονται να φανταστούν το πώς φαίνονται τα πράγματα από την θέση κάποιου άλλου. Για να το αποδείξει αυτό ο Piaget και η Inhelder έκαναν ένα πείραμα το 1956 όπου έδειχναν σε μικρά παιδιά ένα μεγάλο διόραμα που περιείχε σε μικρογραφία τρία ξεχωριστά με διαφορετικό μέγεθος και σχήμα το καθένα. Αφού έδωσαν χρόνο στα παιδιά να εξοικειωθούν με το τοπίο, τοποθέτησαν απέναντι στα παιδιά μία κούκλα η οποία θα είχε διαφορετική «οπτική γωνία» του τοπίου. Στην συνέχεια έδειξαν στα παιδιά φωτογραφίες του διοράματος από διάφορες προοπτικές και του ζήτησαν να αναγνωρίσουν το τι «έβλεπε» η κούκλα. Η απάντηση των παιδιών σχεδόν πάντα ήταν η ίδια εικόνα με αυτή που είχαν τα ίδια από την θέση που βρίσκονταν. Θεωρούσαν δηλαδή ότι και αυτός που κάθεται απέναντι βλέπει το διόραμα ακριβώς με τον ίδιο τρόπο όπως αυτά.
Η εγωκεντρικότητα των παιδιών γίνεται φανερή ακόμα και στον λόγο τους. Τα μικρά παιδιά έχουν την τάση να συμμετέχουν σε «συλλογικούς μονολόγους» αντί να κάνουν πραγματικό διάλογο όταν παίζουν μαζί(Piaget, 1926). Αυτό, υποστηρίζει ο Piaget, αποδεικνύει ότι στην ηλικία που βρίσκονται τα παιδιά, δεν προσπαθούν ακόμη να επικοινωνήσουν μεταξύ τους,περιορίζονται στις δικές τους απόψεις ενώ από πειράματα που έγιναν η δυσκολία στην επικοινωνία, στην ηλικία των τεσσάρων- πέντε ετών, υπάρχει ακόμα και όταν τους ζητάνε να επικοινωνήσουν μαζί τους για κάποιο λόγο.
Μία ακόμα αιτία της εγωκεντρικής συμπεριφοράς του ατόμου είναι η αδυναμία του μικρού παιδιού να κατανοήσει ότι ο συνομιλητής του μπορεί να σκέπτεται και να αναπτύσσει τις δικιές του απόψεις. Χαρακτηριστικές είναι και οι κλινικές συνεντεύξεις που είχε ο Piaget με διάφορα παιδιά. Η ερώτηση που έθετε ήταν το αν γνώριζαν την έννοια του ρήματος σκέπτομαι. Παραθέτοντας ένα παράδειγμα των απαντήσεων ενός επτάχρονου παιδιού μπορούμε να διαπιστώουμε το επίπεδο κατανόησης της σκέψης σε αυτήν την ηλικία. Το παιδί αυτό υποστήριξε ότι γνωρίζει τι σημαίνει το ρήμα «σκέπτομαι» και ότι εκείνο σκέπτεται με το στόμα ενώ δεν μπορεί να σκεφτεί με το στόμα κλειστό. Ακόμα και όταν ο ίδιος ο Piaget του ζήτησε να κλείσει το στόμα και να σκεφτεί εκείνο επέμεινε ότι ναι μεν τα κατάφερε να σκεπτεί με το στόμα κλειστό αλλά και πάλι με το στόμα σκέπτεται.( Piaget, 1929/1979).
Για να μπορέσει να ερευνηθεί η ανάπτυξη της σκέψης των παιδιών σχετικά με την διαδικασία σκέψης χρησιμοποιήθηκε το πείραμα της ¨λανθασμένης αντίληψης¨ που συνήθως παρουσιάζεται με την μορφή μιας ιστορίας όπου τα παιδιά θα πρέπει να πουν την άποψη τους για την πορεία της συμπεριφοράς ενός από τους ήρωες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πειράματος αυτού φαίνεται ότι η ικανότητα των παιδιών να σκέπτονται την νοητική κατάσταση των άλλων (θεωρία του νου) εμφανίζεται στην διάρκεια του τέταρτου έτους της ζωής τους. ( Astington, 1993/ Hirschfeld& Gelman,1994)
Η δυσκολία των μικρών παιδιών να κατονοήσουν την διαφορετική προοπτική στον χώρο, η αδυναμία τους να παρέχουν πληροφορίες με επάρκεια στον συνομιλητή τους και να επικοινωνήσουν σωστά καθώς και η αδυναμία τους να κατανοήσου ότι κάποιος μπορεέι να έχει μια λανθασμένη αντίληψη ή άποψη συνθέτουν την εγωκεντρικότητα των παιδιών στην θεωρία του Piaget.
2. Σύγχυση φαινομενικού και πραγματικότητας: Σύμφωνα με την θεωρία του Piaget, τα παιδιά αυτής της ηλικίας επικεντρώνονται μόνο στην επικρατέστερη διάσταση ενός θέματος ή ενός αντικειμένου, στην διάσταση δηλαδή που φαίνεται πιο πολύ, που τα εντυπωσιάζει. Αυτό συμβαίνει εξ αιτίας της αδυναμίας τους να διακρίνουν ανάμεσα στο πως φαίνονται τα πράγματα και στο τι πραγματικά είναι.
Η τάση αυτή των μικρών παιδιών μελετήθηκε μέσα από διάφορα πειράματα όπως και αυτό της Rheta De Vries(1969). To πείραμα αυτό είχε ως εξής: Η Rheta De Vries σύστηνε σε μερικά παιδιά τον πολύ φιλικό γάτο της, ρωτώντας τα αν γνώριζαν τι ζώο ήταν. Τα παιδιά φυσικά αναγνώριζαν ότι ήταν γάτα. Άφηνε τα παιδιά να παίξουν με τον γάτο και στην συνέχεια κρύβοντας το μπροστινο μισό σώμα του γάτου( η ουρά της γάτας φαινόταν και τα παιδιά με ενθάρρυνση την κοιτάγαν για να δουν ότι δεν αλλάζει το ζώο), στερέωνε στο πρόσωπο του μια πολύ αληθοφανή μάσκα ενός άγριου σκύλου. Όταν τα παιδιά ρωτήθηκαν για το τι ζώο είχαν απέναντι τους δημιουργήθηκε σύγχυση. Το γεγονός ότι η γάτα είχε γίνει ένας πραγματικά άγριος σκύλος με όλα τα χαρακτηριστικά ενός άγριου σκύλου, υποστηρίχθηκε από τα παιδιά των 3 ετών. Στις ηλικίες 4 και 5 ετών δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι μια γάτα μπορεί να γίνει σκύλος αλλά δεν απαντούσαν και σωστά στις απαντήσεις. Τα περισσότερα παιδιά των 6 ετών απάντησαν σωστά στο ότι ο γάτος απλά έμοιαζε με σκύλο ενώ δεν ήταν.
Συνδυάζοντας τα διάφορα πειράματα και την θεωρία του Piaget βγαίνει το συμπέρασμα ότι τα παιδιά των 3 ετών βρίσκονται σε πλήρη σύγχυση και απαντούν λανθασμένα, τα παιδιά των 4 ετών δείχνουν να είναι σε μεταβατικό στάδιο, κάποιες φορές απαντούν σωστά και κάποιες λάθος ενώ από την ηλικία των 5 αρχίζουν να διακρίνουν πιο συστηματικά την αλήθεια.
3. Μη λογικοί συλλογισμοί
Σύμφωνα με τον Piaget τα παιδιά αυτής της ηλικίας αδυνατούν να παράγουν λογικές σκέψεις που να στηρίζονται πάνω σε συλογισμούς αιτίου-αιτιατού, γι’ αυτόν τον λόγο και συνηθίζουν να κάνουν συνεχώς ερωτήσεις που στους ενήλικες φαίνονται περιττές. Ο Piaget λοιπόν υποστήριξε ότι τα μικρά παιδιά, σε αντίθεση με τους ενήλικες που συλλογίζονται με επαγωγικό ή παραγωγικό τρόπο, σκέφτονται μεταγωγικά δηλαδή από την μία ειδική θέση στην άλλη και επειδή η μεταγωγική σκέψη προηγείται της αληθινής αιτιώδους σκέψης, ο Piaget ονόμασε αυτόν τον τρόπο σκέψης των παιδιών προ-αιτιώδη σκέψη (Piaget, 1930). Ένα παράδειγμα για να γίνει κατανοητός αυτός ο τρόπος σκέψης παρατίθεται από τους Μichael Cole& Sheila R. Cole όπου διαπίστωσαν ότι 3.5 ετών κόρη τους Jeny πίστευε ότι η αιτία που πεθαίνουν οι άνθρωποι είναι τα νεκροταφεία, αφού είναι το μέρος όπου βρίσκονται οι νεκροί και ότι όσο βρίσκεσαι μακρυά από τα νεκροταφεία, δεν κινδυνεύεις και από τον θάνατο.
iii. To τρίτο στάδιο ανάλυσης της γνωστικής ανάπτυξης του Piaget είναι το στάδιο της συγκεκριμένης λογικής νόησης. Τα παιδιά που εντάσσονται σε αυτό το στάδιο καλύπτουν τις ηλικίες έξι έως δώδεκα ετών. Σύφωνα με την θεωρεία του Piaget λοιπόν, κατά την διάρκεια αυτού του σταδίου οι γνωστικές ικανότητες των παιδιών αυξάνονται και η νέα μορφή σκέψης τους χαρακτηρίστηκε ως «συγκεκριμένες νοητικές πράξεις», ορίζοντας την νοητική πράξη ως μια εσωτερικευμένη ενέργεια που συντονίζεται με άλλες νοητικές ενέργειες ως μέρος ενός λογικού συστήματος. (Piaget, 1983’ Piaget& Inhelder, 1969 ‘ Piaget, 1952).
Οι πράξεις που τελούνται σε αυτό το στάδιο χαρακτηρίζονται συγκεκριμένες επειδή σχετίζονται με άμεσο τρόπο με απτά αντικείμενα καθώς και σκέψεις για αντικείμενα και όχι με αφηρημένες ή πιθανές προτάσεις. Οι συγκεκριμένες νοητικές πράξεις αποτελούν την μετάβαση μεταξύ της προ- λογικής σκέψης των παιδιών και τις γενικές λογικές δομές που αποκτούν τα άτομα σκεπτόμενα ως ενήλικα. Οι συγκεκριμένες πράξεις όμως όπως προαναφέρθηκε ειναι εσωτερικέ- νοητικές και όχι εξωτερικές. Η λειτουργική σκέψη των παιδιών αυτού του σταδίου τους δίνει την δυναότητα να συνδυάζουν, να ξεχωρίζουν, να κατατάσσουν ακόμα και να μετασχηματίζουν αντικείμενα και πράξεις στο νου τους. Το χαρακτηριστικό αυτού του τρόπου σκέψης όμως είναι ότι οι συγκεκριμένες νοητικές ενέργειες πραγματοποιούνται μόνο παρουσία των αντικειμένων και των γεγονόντων στα οποία αφορούν.
Η ανάτυξη αυτή του γνωστικού συστήματος των παιδιών εισάγει και κάποια νέα χαρακηριστικά στον τρόπο σκέψης. Συγκεκριμένα αναφέρονται η αποκέντρωση, η διατήρηση, η λογική αναγκαιότητα,η ταυτότητα, η αντιστάθμιση, η αντιστρεψιμότητα καθώς και η μείωση του εγωκεντρισμού.
Πιο αναλυτικά:
Η αποκέντρωση αναφέρεται στην ικανότητα που αποκτούν τα παιδιά να εντοπίζουν και να σκέφτονται περισσότερα του ενός στοιχεία κάποιου αντικειμένου ταυτόχρονα και να δημιουργούν κατηγορίες σύμφωνα με πολλαπλά κριτήρια.
Διατήρηση είναι ο όρος του Piaget για την κατανόηση ότι οι ιδιότητες μιας ουσίας ή ενός αντικειμένου παραμένουν ίδιες ακόμα κι αν άλλες επιφανιακές- εξωτερικές ιδιότητες αλλοιωθούν. Για παράδειγμα, διατήρηση είναι όταν τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι αν αδειάσουμε το περιεχόμενο ενός ψηλού και λεπτού ποτηριού σε ένα χαμηλό και φαρδύ ποτήρι, το περιεχόμενο θα παραμείνει ίδιο.
Η λογική αναγκαιότητα αναφέρεται στις πεποιθήσεις που αποκτούν τα παιδιά ότι κάποια χαρακτηριστικά είναι λογικά αναγκαίο να διατηρούνται παρά τις ενδεχόμενες αλλαγές της εμφάνισης, όπως στο παραπάνω παράδειγμα με το περιεχόμενο των δοχείων γίνεται φανερή η διατήρηση του όγκου που αποτελεί μια λογική αναγκαιότητα.
Ταυτότητα στην θεωρία του Piaget είναι μια νοητική πράξη κατά την οποία το παιδί αντιλαμβάνεται ότι μια αλλαγή που περιορίζεται στην εξωτερική εμφάνιση δεν αλλάζει τις ενεχόμενες ποσότητες (αφού τίποτα δεν προστέθηκε η αφαιρέθηκε στο περιεχόμενο των δοχείων κατά την μεταφορά, η ποσότητα παραμένει ίδια.).
Κατά την αντιστάθμιση τα παιδιά αποκτούν την δυνατότητα να συγκρίνουν νοερά τις αλλαγές σε δύο απόψεις ενός προβλήματος και να δούνε με ποιό τρόπο η μία αντισταθμίζει την άλλη. Με λίγα λόγια η νοητική αυτή πράξη επιτρέπει στο παιδί να αναλογιστεί το πως οι αλλαγές σε μια πτυχή ενός προβλήματος σχετίζονται με αλλαγές σε μια άλλη του πτυχή.
Ως αντιστρεψιμότητα ορίζονται οι νοητικές πράξεις κατά τις οποίες τα παιδιά μπορούν να σκεφτούν διεξοδικά μια πράξη και μετά να την αντιστρέψουν. Σε αυτή τη φάση γίνεται και η συνειδητοποίηση ότι ορισμένες ενέργειες μπορούν να ακυρώσουν ή να αντιστρέψουν τις συνέπειες άλλων.
Παράλληλα με την δημιουργία αυτών των χαρακτηριστικών σε συγκεκριμένο στάδιο μειώνεται και ο αυξημένος μέχρι τότε εγωκεντρικός ( με την έννοια που τον συναντάμε στην θεωρία του Piaget) χαρακτήρας των παιδιών. Τα παιδιά σε αυτήν την φάση αρχίζουν να έχουν μια πιο αποτελεσματική επικοινωνία σχετικά με αντικείμενα που ο ακροατής δεν μπορεί να δει. Ακόμα, αποκτάται και η δυνατότητα να μπορούν τα παιδιά να «δουν» με τα μάτια των άλλων και να κατανοούν ότι οι άνθρωποι πολλές φορές μπορεί να νιώθουν με έναν τρόπο αλλά να ενεργούν με έναν άλλον.
Σε αυτή την ηλικία άλλωστε αρχίζουν να γίνονται και περισσότερο ποιοτικές οι κοινωνικές σχέσεις αφού τα παιδιά κάνουν πια την ρύθμιση των μεταξύ τους συναλλαγών μέσω κανόνων που είτε υπάρχουν είτε τα ίδια δημιουργούν ενώ συγχρόνως είναι σε θέση να παίζουν παιχνίδια ακολουθώντας κανόνες. Ακόμα, κατανοούν ότι πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τις προθέσεις όταν κρίνουν την συμπεριφορά ενός ατόμου και πιστεύουν ότι σε τυχόν παραπτώματα, η τιμωρία οφείλει να είναι ανάλογη του αδικήματος.
iv. Το τέταρτο και τελευταίο από τα στάδια ανάπτυξης του Jean Piaget είναι αυτό της «τυπικής νόησης». Το στάδιο αποτελείται από τις ηλικίες 12 έως 19 ετών. Με λίγα λόγια καλύπτει τόσο την περίοδο της εφηβείας όσο και της ενηλικίωσης και το παιδί κατά τη διάρκεια αυτού αποκτά σταδιακά την ικανότητα σκέψης και αντίληψης του ενήλικου ανθρώπου.
Ξεκινώντας από δεδομένα της καθημερινής του εμπειρίας το παιδί προσπαθεί να εξηγήσει λογικά όσα συμβαίνουν γύρω του ενώ συνηθίζει να βλέπει τα πάντα γύρ του με κριτική σκέψη. Το άτομο αποκτά σιγά σιγά σε αυτήν την περίοδο της ζωής του την ικανότητα να στοχάζεται και να συλλαμβάνει έννοιες των φυσικών επιστημών και των ανώτερων μαθηματικών. Κάνει αναφορές στο μέλλον και είναι ικανό να σχεδιάζει ποικίλες μελλοντικές ανακατατάξεις και κοινωνικές αλλαγές ενώ παράλληλα έχει την δυνατότητα να δημιουργεί θεωρίες και να κάνει υποθέσεις ή ακόμα και να δίνει εναλλακτικές υποθέσεις κατά την αντιμετώπιση ορισμένου προβλήματος όταν η πρώτη υπόθεση δεν επαρκεί. . Ελέγχει τα δεδομένα με βάση καθεμία από τις υποθέσεις για να πάρει την κατάλληλη απόφαση. Οι διαδικασίες αυτές είναι αποτέλεσμα της αφηρημένης σκέψης που αποκτάται κατά το στάδιο της τυπικής νόησης.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα δεδομένα γίνεται φανερό ότι σε αυτό το ηλικιακό σημείο οι γνωστικές δομές του παιδιού μοιάζουν με αυτές ενός ενήλικα και περιλαμβάνουν την αφαιρετική λογική. Τα παιδιά αναπτύσσουν την αφηρημένη σκέψη και μπορούν εύκολα να σκεφτούν λογικά και να διατηρήσουν τις σκέψεις τους στο μυαλό τους. Το άτομο λοιπόν εισέρχεται σε μία περίοδο που δε σκέφτεται πια με βάση τα συγκεκριμένα αντικείμενα και γεγονότα, αλλά αποκτά την ικανότητα της αφηρημένης σκέψης. Παράλληλα , ο εγωκεντρισμός έχει εκλείψει εντελώς καθώς το παιδί είναι πλήρως κοινωνικοποιημένο.
Κατά τη διάρκεια όλων των αναπτυξιακών σταδίων το παιδί βιώνει το περιβάλλον του χρησιμοποιώντας τους ήδη υπάρχοντες νοητικούς χάρτες του. Η εμπειρία επαναλαμβάνεται, ταιριάζει εύκολα ή αφομοιώνεται στη γνωστική δομή του παιδιού, ώστε να διατηρεί τη νοητική εξισορρόπηση. Αν η εμπειρία είναι διαφορετική ή νέα, το παιδί χάνει την διανοητική ισορροπία και αλλάζει τις γνωστικές δομές του για να συμμορφωθεί στις νέες συνθήκες. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί αποκτά ολοένα και περισσότερες επαρκείς γνωστικές δομές.
Οι παρατηρήσεις και οι θεωρίες του Piaget άνοιξαν νέους δρόμους στην κατανόηση των εσωτερικών διεργασιών και λειτουργιών του ανθρώπινου νου. Η συνειδητοποίση ότι το παιδί χτίζει σιγά σιγά τον εαυτό του μέσα στο περιβάλλον του, οδήγησε σε νέες αντιλήψεις απέναντι στην συμεριφορά των παιδιών.Στο τέλος της εκτεταμένης και εξαιρετικής καριέρας του στον τομέα της έρευνας, που διήρκεσε σχεδόν 75 χρόνια -από την ηλικία των 10 ετών που δημοσίευσε την πρώτη(!) επιστημονική του μελέτη μέχρι την ηλικία των 84 που ακόμα εργαζόταν συστηματικά- ο Piaget είχε συμβάλει στην ανακάλυψη και ανάπτυξη αρκετών νέων κλάδων της επιστήμης της Ψυχολογίας: της Εξελικτικής Ψυχολογίας, της Γνωστικής Ψυχολογίας αλλά και του κλάδου που έμελλε ο ίδιος να ονομάσει Γενετική Επιστημολογία. H σημασία λοιπόν τόσο των σταδίων ανάπτυξης του ατόμου όσο και γενικά ολόκληρης της θεωρίας του κρίνεται αναπόφευκτα τεράστια και ανατρεπτική όσον αφορά τις μέχρι τότε αντιλήψεις.
LEV VYGOTSKY
Μια πολύ σημαντική κοινωνικοπολιτισμική προσέγγιση, όσον αφορά την ανάπτυξη των παιδιών, έδωσε ο Λευκορώσος ψυχολόγος Lev Vygotsky, του οποίου το έργο όχι μόνο θεωρείται σημαντικότατο, αλλά ακόμη μελετάται και τυγχάνει μεγάλης αποδοχής από την επιστημονική κοινότητα.
Όπως και ο Piaget, έτσι και ο Vygotsky υποστήριξε ότι το φαινόμενο της μάθησης έχει αναπτυξιακά χαρακτηριστικά, δηλαδή σε κάθε στιγμή της βιολογικής του ανάπτυξης το άτομο είναι ικανό για διαφορετικά πράγματα. Ωστόσο, πρέπει να γίνει σαφής μια ειδοποιός διαφορά με τη θεωρία του Piaget: ενώ στη θεωρία του Γνωστικού Εποικοδομισμού (Piaget) τα στάδια είναι σαφώς διαχωρισμένα και ηλικιακά καθορισμένα (έστω και αν όχι απόλυτα, αλλά με «ελαστικότητα»), στη θεωρία του Κοινωνικού Εποικοδομισμού (Vygotsky) τα στάδια αυτά καταλαμβάνουν ένα συνεχές στη ζωή του παιδιού, που όχι μόνο λόγω της βιολογικής ωρίμανσης, αλλά και χάρη στη επισωρευτική λειτουργία των κοινωνικών και πολιτισμικών επιρροών αποκτά όλο και περισσότερες δυνατότητες. Παρ’όλα αυτά οι μετέπειτα αναλυτές πρόσθεσαν την πιθανή χρονολική απόσταση ανάμεσα στα στάδια του.
Τα στάδια λοιπόν ανάπτυξης του Vygotsky είναι τα εξής:
1. Το στάδιο της πρωτόγονης, χωρίς έλεγχο αντίδρασης στα ερεθίσματα. Το στάδιο αυτό χρονολογείται περίπου από την γέννηση του παιδιού έως και τα δύο του χρόνια. Κατά το στάδιο αυτό το νευρικό σύστημα είναι ακόμη ανώριμο και το άτομο (βρέφος) εξαρτάται απόλυτα από το περιβάλλον του. Μετά το πρώτο έτος συνήθως γίνεται η αρχή για το παιδί να χρησιμοποιείσει την ομιλία για επαφή με τους άλλους ανθρώπους του κοινωνικού περιβάλλοντος του. Εδώ η ομιλία όμως δεν έχει οποιαδήποτε σημασία για τη νοητική ανάπτυξη του.
2. Το στάδιο της χρήσης εξωτερικών διαμεσολαβητικών σημάτων και της νοητικής αφέλειας. Καλύπτει ηλικιακά από τα 2 έως περίπου τα 7 χρόνια ζωής του παιδιού. Σε αυτή τη φάση εμφανίζονται οι πρώτες δυνατοτήτες επιλογής και οι πρώτες πράξεις που δεν είναι τυχαίες και παρορμητικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα. Με τη διαμεσολάβηση κατάλληλων για την ηλικία του σημάτων το παιδί αρχίζει και αποκτά συνείδηση των σχέσεων που διέπουν τα αντικείμενα. Στο στάδιο αυτό, όσον αφορά την γλώσσα και την ομιλία, η γραμματική και το συντακτικό γίνονται αναπόσπαστο κομμάτι. Η ομιλία σ΄αυτό το στάδιο δεν είναι μέρος των διαδικασιών σκέψης των παιδιών, επειδή η σκέψη του αναπαριστά αντικείμενα και όχι ιδέες. Το παιδί χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να κάνει γνωστές ανάγκες και ιδέες, ο τρόπος όμως που σκέφτεται δεν επηρεάζεται από τη γλώσσα, ούτε η χρήση της γλώσσας τροποποιείται από τη σκέψη του.
3. Το στάδιο της μεγαλύτερης ικανότητας του παιδιού να ρυθμίζει από μόνο του τη συμπεριφορά του και του εγωκεντρικού λόγου. Το στάδιο αυτό καλύπτει τα παιδιά ηλικίας 7 έως 12 ετών. Το παιδί αρχίζει και αποκτά σιγά σιγά ένα πρώτο επίπεδο «αυτοελέγχου» που βασίζεται όμως σε μεγάλο βαθμό ακόμη στις εξωτερικές σχέσεις ανάμεσα σε ερεθίσματα, σήματα και συμπεριφορές. Δηλαδή τα παιδιά ήδη έχουν αρχίσει να καταλαβαίνουν ότι αυτά που έχουν στο μυαλό τους και τα σήματα του περιβάλλοντος συνδέονται και τα δεύτερα χρησιμεύουν στην επίτευξη των πρώτων. Ακόμα, σε αυτό το στάδιο εμφανίζεται μια στενή αλληλεπίδραση μεταξύ γλώσσας και σκέψης. Το παιδί μιλάει ακατάπαυστα στο εαυτό του, δίνοντας την εντύπωση πως οτιδήποτε έρχεται στο νου του εξέρχεται από το στόμα του. Κατά τον Vygotsky αυτό είναι το στάδιο όπου η γλώσσα αρχίζει να επηρεάζει ουσιαστικά τη σκέψη του παιδιού.
4. Το στάδιο της εσωτερίκευσης της σχέσης σημάτων και νοητικών ενεργειών. Στο στάδιο αυτό βρίσκονται τα παιδιά από τα δώδεκα τους χρόνια και μετά. Σε αυτή τη φάση δεν είναι απαραίτητη πια η ταυτόχρονη παρουσία του σήματος για να εκτελεστεί μια νοητική ενέργεια ή μια δραστηριότητα, μιας και το άτομο είναι πια ικανό να πραγματοποιεί νοητικές πράξεις, χωρίς την άμεση εξάρτησή του από το πεδίο των συγκεκριμένων ερεθισμάτων και να αναπτύσσει δυνατότητες γνωστικής αυτοδιαχείρισης και αυτοελεγχόμενης συμπεριφοράς. Η γλώσσα παρουσιάζεται ως αποτελεσματικό εργαλείο για να χρησιμοποιήσει το άτομο συμβολικές αναπαραστάσεις. Στο στάδιο αυτό, ο εσωτερικευμένος (η σκέψη για τα πράγματα), λόγος επηρεάζει τον εξωτερικευμένο λόγο (την κοινοποίηση των πραγμάτων αυτών στους άλλους).
3.2.2 ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
SIGMUND FREUD
Μια διαφορετική-ψυχαναλυτική προσέγγιση για την ανάπτυξη των παιδιών έκανε ο Sigmund Freud, σύμφωνα με τον οποίο το άτομο διανύει μια σειρά από στάδια με στόχο την ικανοποίηση βιολογικών κυρίως ορμών και ιδιαίτερα της ορμής για ηδονή (libido). Ο Freud δηλαδή υποστήριξε ότι το άτομο, κατά την διάρκεια ολόκληρης της πορείας της ζωής του προσπαθεί να βρει αποδεκτούς τρόπους για να ικανοποιήσει την libido του, ενώ συνεχώς προσπαθεί να εξισορροπήσει τις εσωτερικές παρορμήσεις και τις απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Φυσιολογική είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητας, όταν σε κάθε στάδιο το άτομο κατορθώνει να εξασφαλίζει επαρκή ικανοποίηση της βιολογικής ορμής, χωρίς να συγκρούεται με τον κοινωνικό περίγυρο. Συγκεκριμένα τα στάδια κατά Freud είναι τα ακόλουθα:
i. Στοματικό στάδιο. Το στοματικό στάδιο του Freud καλύπτει το πρώτο ενάμιση έτος της ζωής του βρέφους από την ημέρα της γέννησης του(0-18 μηνών). Η πρώτη πηγή διέγερσης, ευχαρίστησης, ευαισθησίας και ενέργειας για το βρέφος είναι το στόμα (τα χείλη, η γλώσσα, ο στοματικός βλεννογόνος) . Σε αυτό το κέντρο διέγερσης οφείλεται και το όνομα στοματικό στάδιο (oral stage). H πρώιμη στοματική ικανοποίηση συμβαίνει με το θηλασμό , την αποζύμηση, το τάισμα, το πιπίλισμα, για αρχή, και στην συνέχεια με το δάγκωμα, με την συνήθεια του μωρού να πιάνει πράγματα και να τα βάζει στο στόμα του και να θέλει να τα καταπιεί κ.ο.κ
Επισταμένη παρατήρηση δείχνει ότι οι ενέργειες αυτές των παιδιών δεν αποτελούν έκφραση πείνας. Μολονότι οι άμεσες στοματικές- ερωτικές ανάγκες και ικανοποιήσεις αρχίζουν να εξαφανίζονται μετά τη θηλαστική περίοδο, παραμένουν λίγο πολύ μεγάλα κατάλοιπα στην τελευταία περίοδο της παιδικής ηλικίας και στην ενηλικίωση. Κατά την ενήλικη ζωή παρατηρούνται ίχνη της στοματικής φάσης στο μάσημα της τσίχλας, στο φαγητό, το κάπνισμα, το δάγκωμα των νυχιών και το φιλί.
Στο πρώιμο στοματικό στάδιο το παιδί είναι παθητικό και δεκτικό. Αρκείται στην ευχαρίστηση που του προσφέρει η επαφή αυτή. Αρχίζει το πιπίλισμα στον αντίχειρα και έρχεται ο απογαλακτισμός. Το στήθος και το σώμα είναι το επίκεντρο των εμπειριών του. Ο θηλασμός του δίνει την ικανοποίηση που επιθυμεί. Η προσκόλληση του βρέφους στη μητέρα αλλά και οι πραγματικές εμπειρίες στο στοματικό στάδιο, έχουν θεμελιώδη επίδραση στον ασυνείδητο νου και στα βαθιά συναισθήματα.
Στο προχωρημένο στοματικό στάδιο, με την εμφάνιση των δοντιών, είναι δυνατόν να υπάρξει κάποια συγχώνευση σεξουαλικών και επιθετικών απολαύσεων. Στα παιδιά, αυτή η συγχώνευση της ικανοποίησης των ενστίκτων παρατηρείται για παράδειγμα, όταν τρώνε μπισκότα σε σχήματα ζώων. Συνδυάζεται η απόλαυση και το ένστικτο της καταστροφής.
Σε μεγαλύτερη ηλικία, βλέπουμε ίχνη της στοματικής φάσης σε διάφορους τομείς. Αξίζει να αναφέρουμε το πιο σπουδαίο παράδειγμα μιας τέτοιας μετουσίωσης: τη μεταφορά της απόλαυσης θηλασμού του παιδιού στο διανοητικό τομέα. Η γνώση παίρνει τη θέση του γάλακτος της μητέρας.
Σε περίπτωση που το άτομο δεν εξέλθει ομαλά από αυτό το στάδιο για διάφορους λόγους υπάρχει ο κίνδυνος της καθήλωσης. Η καθήλωση στο στοματικό στάδιο κάνει το άτομο να αναπτύσσει ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, να ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του και να μην αποδέχεται τον άλλο ως ξεχωριστή οντότητα. Οι άλλοι αναγνωρίζονται μόνο ως προς το τι μπορούν να δώσουν. Υπάρχουν υπερβολικές απαιτήσεις που εκφράζονται άλλοτε σεμνά και άλλοτε ικετευτικά ή επιθετικά. Ακόμα, επηρεάζονται και οι σεξουαλικές προτιμήσεις στη μετέπειτα ζωή. Το νήπιο προσπαθεί να «αφομοιώσει» όλο το κόσμο. Η «καθήλωση» σε αυτό το στάδιο, κάνει το βρέφος να εξελιχθεί σε έφηβο υπερβολικά απασχολημένο με την στοματική ικανοποίηση. Εξακολουθεί το πιπίλισμα, τέρπεται με τη μάσηση και συχνά οδηγείται σε παχυσαρκία, γίνεται καπνιστής, πότης-αλκοολικός ή και φλύαρος.
ii. Πρωκτικό στάδιο. Tο δεύτερο στάδιο ανάπτυξης του Freud ονομάστηκε πρωκτικό καθώς η κύρια πηγή ευχαρίστησης, ψυχικής έντασης και ικανοποίησης θεωρείται ότι είναι ο πρωκτός. Σε αυτό το στάδιο που καλύπτει ηλικιακά από τον 18ο μένα έως και τον τρίτο με τέταρτο χρόνο ζωής του παιδιού, εάν όλα συμβούν ομαλά γίνεται η απόκτηση του ελέγχου των σφιγκτήρων τόσο της ούρησης όσο και της εγκόπρησης.
Στο στάδιο αυτό κυριαρχεί η τάση για αυτονομία, ο αρνητισμός, η επιθετικότητα, η αμφιθυμία, το πείσμα, η οργή.. Η αποβολή των περιττωμάτων θεωρείται ότι φέρνει ανακούφιση από την ένταση και ευχαρίστηση από τον ερεθισμό των βλεννογόνων μεμβρανών σ΄ αυτήν την περιοχή. Η ηδονή που σχετίζεται με αυτήν την ερωτογενή ζώνη βάζει τον οργανισμό σε σύγκρουση. Υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην αποβολή και την κατακράτηση, ανάμεσα στην ευχαρίστηση της ανακούφισης και την ευχαρίστηση της κατακράτησης, ανάμεσα στην επιθυμία για ευχαρίστηση από την κένωση και τις απαιτήσεις του εξωτερικού κόσμου για καθυστέρηση.
Με αυτόν τον τρόπο επέρχεται και η πρώτη κρίσιμη σύγκρουση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία. Η έντονη πίεση του περιβάλλοντος σε αυτό το στάδιο για έλεγχο των σφιγκτήρων, οι πρώτες απαγορεύσεις που τίθενται από τους γονείς και τα πρώτα «πρέπει» μπορεί να δημιουργήσουν μια σειρά από αντιδράσεις. Το παιδί ενδέχεται να αρχίσει να εκβάλλει σκόπιμα τα περιττώματά του (διάρροια), ενδέχεται να συνδέσει αυτήν τη διαδικασία με απώλεια κάποιου σημαντικού πράγματος και έτσι είτε να οδηγηθεί σε κατάθλιψη είτε στην ενήλικη ζωή του να αναπτύξει συμπεριφορές τσιγκουνιάς ή φιλαργυρίας. Επιπλέον, ενδέχεται να συνδέσει αυτή τη διαδικασία με την προσφορά κάποιου βραβείου ή δώρου στους άλλους, και αυτό να το συνδέσει με αισθήματα δύναμης ή ελέγχου. Παράλληλα με αυτήν την διαδικασία το παιδί ελέγχει και την συμπεριφορά των γονέων αφού προκαλεί την τιμωρία είτε την επιβράβευση τους ( με τους γονείς να ικανοποιούνται τους όταν βλέπουν ότι τα μέτρα διαπαιδαγώγησής τους είναι αποτελεσματικά). Σε αυτό το στάδιο άλλωστε αναπτύσσεται και τελειοποιείται και ο λόγος του παιδιού ο οποίος μπορεί να διευκολύνει την επικοινωνία του με το περιβάλλον του.
Συνοπτικά θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά το πρωκτικό στάδιο σκιαγραφούνται οι πρώτες και πολύ καθοριστικές ηθικό-κοινωνικές εγγραφές του αυριανού ενήλικα. Η καθήλωση στο στάδιο αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική αγάπη για την τάξη και την καθαριότητα, ενδιαφέρον για την οικονομία και τη φιλαργυρία καθώς και υπερβολική ισχυρογνωμοσύνη. Ακόμα, τόσο για το πρωκτικό όσο και για το στοματικό στάδιο ο ίδιος ο Freud είχε πεί μιλώντας για ενηλίκους ότι : «Στις σεξουαλικές διαστροφές, όταν η ικανοποίηση επιτυγχάνεται δια στόματος ή πρωκτού και όχι με τη γενετήσια επαφή, οφείλεται στην καθήλωση ή παλινδρόμηση σε νηπιακό στάδιο, ως αποτέλεσμα της αποστέρησης ή της υπέρμετρης ικανοποίησης που είχε γνωρίσει το άτομο εκείνη την περίοδο».
iii. Φαλλικό στάδιο. Μετά το πέρασμα του δεύτερου- πρωκτικού σταδίου του Freud, κοντά στον τρίτο με τέταρτο χρόνο από την γέννηση του παιδιού, γίνεται η αρχή του τρίτου σταδίου, του φαλλικού, που κρατάει έως το έβδομο του έτος. Σύμφωνα με την εκδοχή του Fenichel, το συγκεκριμένο στάδιο ονομάζεται φαλλικό για τα αγόρια και ουρηθρικό για τα κορίτσια. Ηλικιακά, σε αυτό το ψυχοσεξουαλικό στάδιο βρίσκονται και τα παιδιά που συμμετείχαν στην παρούσα έρευνα.
Το παιδί στο φαλλικό στάδιο αρχίζει και διαμορφώνει την ταυτότητα του φύλου του και διαπιστώνει τις διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα, κυρίως όσον αφορά τα γεννητικά όργανα. Παράλληλα διαπιστώνει πιο έντονα το αίσθημα της αγάπης του προς τους γονείς. Με την διαφορά όμως ότι στη φάση αυτή η αγάπη του παιδιού δεν κατευθύνεται και προς τους δύο γονείς με τον ίδιο τρόπο. Αναπτύσσεται μια βαθμιαία αυξανόμενη στοργή και προσκόλληση προς το γονέα του αντίθετου φύλου. Συγχρόνως, η επαφή με τα παιδιά του αντίθετου φύλου μπορεί να του διεγείρει την περιέργεια. Το παιδάκι είναι πιθανό να απολαμβάνει τον αυνανισμό ή διεγερτικές καταστάσεις, όπως την ώρα του μπάνιου ή όταν ένας έφηβος το κρατά στα γόνατά του. Ως αυτό το σημείο, ο Freud υποστήριζε ότι η ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη είναι σχεδόν η ίδια για τα δύο φύλα. Σ’ αυτό το στάδιο όμως οι πορείες τους χωρίζουν.
Από την μεριά του αγοριού αναπτύσσεται το άγχος του ευνουχισμού καθώς το παιδί αρχίζει και συνειδητοποιεί ότι ενώ το ίδιο έχει πέος το κορίτσι δεν έχει και φοβάται δηλαδή ότι θα χάσει το πέος του, συνήθως για διάφορους ενοχικούς και τιμωρητικούς λόγους. Η αγάπη προς την μητέρα γίνεται μεγαλύτερη και το αγόρι αποζητά την αποκλειστικότητα. Ο πατέρας του γίνεται αντίζηλος στην αγάπη της μητέρας και οι αρνητικές και εχθρικές σκέψεις που νιώθει το παιδί για τον πατέρα του, το κάνουν να βιώνει έντονα συναισθήματα ενοχής και φόβου ενώ παράλληλα υπάρχει στο μυαλό του και ο κίνδυνος της τιμωρίας για τις αιμομικτικές του διαθέσεις. Με τον τρόπο αυτόν οδηγείται στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα: το πεπρωμένο κάθε αγοριού είναι να σκοτώσει στη φαντασία του τον πατέρα του και να παντρευτεί τη μητέρα του. Άλλωστε στις ηλικίες αυτές όλα τα παιδιά, όταν αρχίζουν και συνειδητοποιούν τους ρόλους του και της συζύγου υποστηρίζουν ότι όταν θα μεγαλώσουν θα παντρευτούν τον πατέρα τους ή την μητέρα τους αντίστοιχα, ανάλογα με το φύλο τους.
Το άγχος ευνουχισμού μπορεί να ενισχυθεί αν ο πατέρας απειλήσει να του κόψει το πέος. Τα έντονα συναισθήματα προς τη μητέρα ενισχύονται ιδιαίτερα από τη γοητεία και τη φυσική ομορφιά της μητέρας ενώ γίνεται και η πρώτη εμφάνιση του αυνανισμού ως μέσου ενδυνάμωσης αυτών των στοργικών συναισθημάτων.
Από την μεριά του κοριτσιού, γίνεται η ίδια προσκόλληση, για τον πατέρα αυτήν την φορά. Το κορίτσι αρχίζει να προσκολλάται στον πατέρα του και να θεωρεί αντίζηλο τη μητέρα. Με αυτόν τον τρόπο οδηγείται στο σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Τα αρνητικά συναισθήματα που νιώθει το μικρό κορίτσι προς τη μητέρα του ενισχύονται καθώς συνειδητοποιεί πως η ίδια δεν έχει πέος και κατηγορεί τη μητέρα της για αυτό, αναπτύσσοντας έτσι τον λεγόμενο «φθόνο του πέους». Το κορίτσι επιλέγει τον πατέρα ως αντικείμενο αγάπης και φαντάζεται ότι το χαμένο όργανο θα επανακτηθεί αν αποκτήσει ένα παιδί από τον πατέρα της. Η σύγκρουση επιτείνεται από τη γοητεία του πατέρα. Όπως και στα αγόρια, έτσι και στην περίπτωση των κοριτσιών, οι ενοχές και οι τύψεις αυξάνονται όσο αυξάνεται και η έντονη επιθυμία του κοριτσιού να πάρει την θέση της μητέρας της στο σπίτι. Σε αυτό το σημείο, γίνεται και η εμφάνιση της φανταστικής εγκυμοσύνης, του ανταγωνισμός προς τους άντρες και της έντονης επιθυμίας κυριαρχίας «φαλλοκεντρική».
Η λύση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος επέρχεται με την ταύτιση του παιδιού με το γονιό του ίδιου φύλου, έτσι κερδίζει το γονιό του αντίθετου φύλου καθώς ταυτίστηκε με το γονιό του ίδιου φύλου και όχι γιατί ο γονιός του ίδιου φύλου ηττήθηκε από αυτό. Ο τρόπος που το παιδί χειρίζεται αυτή τη σύγκρουση συμβάλλει επίσης στο να καθοριστούν τα σεξουαλικά και συναισθηματικά πρότυπα της μετέπειτα ζωής του.
Καθήλωση στο στάδιο αυτό για τους άντρες αναπτύσσει μια φαλλοκρατική συμπεριφορά που επίκεντρο γίνεται ο εαυτός. Ο φόβος του ευνουχισμού οδηγεί σε υπερβολική και επιδεικτική συμπεριφορά. Για τις γυναίκες, η καθήλωση στο φαλλικό στάδιο οδηγεί στην ανάπτυξη υστερικής συμπεριφοράς. Η ζωή εξιδανικεύεται, καθώς επίσης και ο σύντροφός ή μια ρομαντική αγάπη, ενώ οι άσχημες πτυχές της ζωής προκαλούν ανησυχία ακόμη και πανικό.
iv. Λανθάνουσα περίοδος. Το τέταρτο ψυχοσεξουαλικό στάδιο του Freud που καλύπτει από το έβδομο έως το εντέκατο έτος της ηλικίας του παιδιού ονομάζεται στάδιο «λανθάνουσας σεξουαλικότητας».
Κατά το στάδιο αυτό το άτομο στρέφεται προς τα πρόσωπα και τα πράγματα του ευρύτερου περιβάλλοντος, αποκτά ποικίλες γνώσεις και δεξιότητες και ενισχύει το Υπερεγώ (τις κοινωνικές επιταγές). Το σχολείο αποκτά σημαντική θέση στην ζωή του και τα ενδιαφέροντα αλλάζουν. Η σεξουαλικότητα και η εξερεύνηση του σώματος δεν είναι πια η κύρια ασχολία των παιδιών.
Η άμεση έκφραση των παιδιών σε αυτή τη φάση περιορίζεται από τη βαθμιαία εμφάνιση -που ενθαρρύνεται με τη μόρφωση- αντίθετων ψυχικών δυνάμεων, όπως η ντροπή, η αηδία, ηθικά και αισθητικά ιδεωδών. Η σεξουαλική ενέργεια στρέφεται προς τη στοργή. Ο Freud πίστευε ότι αυτή λανθάνουσα περίοδος αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη ενός ανώτερου πολιτισμού, καθώς και σημαντικό παράγοντα για την προδιάθεση στη νεύρωση. Το στάδιο αυτό είναι μια περίοδος εσωτερικής γαλήνης πριν την καταιγίδα της ήβης.
v. Γενετικό στάδιο. Τα σεξουαλικά αισθήματα επανεμφανίζονται κατά την εφηβεία, περίοδος που καλύπτεται από το γεννετικό στάδιο. Η σεξουαλική δραστηριότητα των παιδιών δεν αποσκοπεί στον αυτοερωτισμό, αλλά μάλλον στην αναζήτηση συντρόφου. Το άτομο στρέφεται προς τα μέλη του αντίθετου φύλου για να εκφράσει την αγάπη του και να αναπαράγει απογόνους.
Η αισθησιακή και η στοργική έκφραση συγχωνεύονται σε μια σεξουαλική πράξη, που έχει σαν επίκεντρο της τη γενετήσια διέγερση. (Μπορεί βέβαια να επιβιώνουν και άλλοι νηπιακοί τρόποι, οι οποίοι, όμως, στη φυσιολογική ανάπτυξη, υποβαθμίζονται ουσιαστικά στον ρόλο της προ-απόλαυσης).
Σε περιπτώσεις καθήλωσης βέβαια σε κάποιο νηπιακό στάδιο η ψυχοσεξουαλική πορεία είναι διαφορετική. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, οι νευρώσεις είναι απλώς το «αρνητικό των διαστροφών». ‘Οταν υπάρχει καθήλωση σε νηπιακές ανάγκες, και οι ανάγκες αυτές έχουν απωθηθεί και δεν μπόρεσαν να εκφραστούν άμεσα, είναι πιθανό να προσλάβουν τη μορφή νευρωσικών συμπτωμάτων. Επίσης στην κατάσταση του ενηλίκου μεταφέρονται και συναισθηματικά πρότυπα. Αν, για παράδειγμα, ένα άτομο έχει ζήσει καταστάσεις έντονου ανταγωνισμού με τ’ αδέρφια του, μπορεί σε ώριμη ηλικία να έχει εξαιρετικά ανταγωνιστική συμπεριφορά προς τους συναδέλφους του ή ακόμα να υποκινεί παρόμοιους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα παιδιά του. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της προσωπικότητας προκύπτουν με ανάλογο τρόπο. Η έμφαση σ’ ένα νηπιακό τρόπο και όχι σε μια ζώνη ικανοποίησης μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα, όπως είδαμε, μια προδιάθεση για εξάρτηση, αισιοδοξία, κατάθλιψη, δημιουργικότητα, απειθαρχία, υποχωρητικότητα, σε ποικίλους βαθμούς και πολύπλοκους συνδυασμούς. Για τον Φρόυντ, η διαστροφή, η νεύρωση και ο χαρακτήρας δεν είναι παρά διαφορετικές ενορχηστρώσεις του ίδιου θέματος.
3.2.3 ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
ERIK ERIKSON
Ο Erikson αναλύοντας την ανάπτυξη του ατόμου επικεντρώθηκε στον εαυτό (self) και τον κοινωνικό προσανατολισμό (social orientation). Υποστήριξε ότι η προσωπικότητα αναπτύσσεται μέσα από μια σειρά σταδίων όπου περιγράφεται ο αντίκτυπος της κοινωνικής εμπειρίας κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής.
Ένα από τα κύρια στοιχεία τησ θεωρίας του Erikson είναι η ανάπτυξη της ταυτότητας του «Εγώ». Η ταυτότητα του «Εγώ» είναι ουσιαστικά η συνειδητή αίσθηση του εαυτού, που είναι αποτέλεσμα ανάπτυξης μέσω των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Σύμφωνα με τον Erikson, η ταυτότητα του «Εγώ» μας βρίσκεται σε μια συνεχή αλλαγή εξ΄ αιτίας των συνεχών νέων εμπειριών και πληροφοριών που αποκτάμαι στις καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις με τους άλλους. Πέρα από την ταυτότητα του «Εγώ», ο Erikson, θεώρησε επίσης, ότι το γεγονός ότι αντιλαμβανόμαστε τις ικανότητες μας μας παρακινεί τις αντίστοιχες συμπεριφορές και ενέργειες μας. Στη θεωρία του Erikson, το άτομο,σε κάθε στάδιο ανάπτυξης του, επιθυμεί να γίνει ικανό.σε έναν τομέα της ζωής του. Στην περίπτωση που το στάδιο αντιμετωπιστεί σωστά, το πρόσωπο θα αισθανθεί μια αίσθηση κυριαρχίας. Αντίθετα, στην περίπτωση που το στάδιο δεν ρυθμιστεί σωστά, το άτομο θα αποκτήσει μια αίσθηση ανεπάρκειας.
Ο Erikson υποστήριξε ακόμη ότι οι άνθρωποι σε κάθε στάδιο βιώνουν μια σύγκρουση που αποτελεί μια κρίσιμη καμπή στην ανάπτυξη τους (ψυχολογική κρίση) και ότι αυτές οι συγκρούσεις είναι κεντροθετημένες είτε στην ανάπτυξη μιας ψυχολογικής ποιότητας είτε στην αποτυχία ανάπτυξης αυτής της ποιότητας.
Κατά την διάρκεια αυτών των χρόνων, τα ποσοστά επιτυχίας ή αποτυχίας προσωπικής ανάπτυξης είναι το ίδιο υψηλά.
Σημειώνοντας ότι οι ηλικίες είναι κατά προσέγγιση, τα στάδια ανάπτυξης του ατόμου κατά τον Erik Erikson είναι τα εξής:
1. Θεμελιώδης εμπιστοσύνη κατά δυσπιστίας. Το πρώτο στάδιο αναφέρεται στα βρέφη από την ημέρα της γέννησης τους έως και τον πρώτο χρόνο της ζωής τους. Το άτομο κατ’ αυτό το στάδιο βρίσκεται σε πλήρη εξάρτηση από τα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντός του. Τα βρέφη μαθαίνουν να εμπιστεύονται τους άλλους για την κάλυψη των αναγκών τους. Αν το βρέφος νιώθει ότι οι ανάγκες του ικανοποιούνται μόλις προκύψουν και ότι οι γονείς του και το άμεσο περιβάλλον του εξασφαλίζουν άφθονη αγάπη και περιποίηση αναπτύσσει το συναίσθημα της βασικής εμπιστοσύνης, της ασφάλειας και της αισιοδοξίας. Διαφορετικά, αν τα άτομα φροντίδας αρνούνται να είναι συνεπείς στις ανάγκες του βρέφους, εκείνο μπορεί να θεωρήσει τον κόσμο ως ένα επικύνδυνο μέρος γεμάτο αναξιόπιστους ανθρώπους. Με λίγα λόγια, όταν όλα πάνε καλά σε αυτό το στάδιο το παιδί βιώνει συναισθήματα καλοσύνης, πίστη στον εαυτό του και τους άλλους και αισιοδοξία, όταν όμως υπάρχει δυσλειτουργία, βιώνονται αισθήματα κακίας, δυσπιστίας απέναντι στον εαυτό και τους άλλους και απαισιοδοξία. Η μητέρα είναι η πρώτη τροφός και ο κοινωνικός παράγοντας κλειδί για την ανάπτυξη του παιδιού.
2. Αυτονομία κατά ντροπής και αμφισβήτησης. Κατά το δεύτερο στάδιο που καλύπτει ηλικιακά τα παιδιά από το τέλος του πρώτου έως το τρίτο έτος τους, γίνεται η αρχή απόκτησης μιας συντονισμένης ικανότητας για σωματική κίνηση και διανοητική λειτουργία. Αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς του και οι γύρω του αναγνωρίζουν την ανάγκη για μερική αυτονομία, να ενεργεί δηλαδή με το δικό του τρόπο και με το δικό του ρυθμό, αναπτύσσει το συναίσθημα ότι ασκεί έλεγχο πάνω στον εαυτό του και το περιβάλλον και έτσι αποκτά αυτονομία. Από την άλλη, αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς του δείχνουν υπερπροστατευτική διάθεση και δεν το αφήνουν να αυτενεργεί, αναπτύσσει το συναίσθημα της ντροπής, της ανικανότητας και της αμφιβολίας. Στην περίπτωση που πάνε λοιπόν όλα καλά, το παιδί εκδηλώνει τη βούλησή του, αναπτύσσει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων και αποκτά αυτοέλεγχο, ενώ στην αντίθετη περίπτωση το παιδί έχει άκαμπτη ακραία συνείδηση, αμφισβήτηση και άκαμπτη ενσυνείδητη ντροπή. Ο κοινωνικός παράγοντας που λειτουργεί ως κλειδί για την εξέλιξη του παιδιού είναι οι γονείς.
3. Πρωτοβουλία κατά της ενοχής. Τα παιδιά που βρίσκονται στο τρίτο στάδιο καλύπτουν τις ηλικίες από τριών έως έξι ετών. Κατά την περίοδο αυτή οι κινητικές δραστηριότητες και οι διανοητικές πράξεις του παιδιού αποτελούν προϊόντα της ενεργητικής πρωτοβουλίας του ίδιου του παιδιού. Τα παιδιά προσπαθούν να ενεργούν σαν τους ενήλικους, δεχόμενοι ευθύνες που ξεπερνούν την ικανότητα τους να τις χειριστούν. Αν το περιβάλλον αποδέχεται χωρίς επικρίσεις αυτές τις πρωτοβουλίες του παιδιού και επιπλέον το ενθαρρύνουν να ενισχύσει την αυτόβουλη εξερεύνηση του περιβάλλοντος το παιδί αναπτύσσει το συναίσθημα της πρωτοβουλίας. Αντίθετα, αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς είναι επικριτικοί με αυτές του τις πρωτοβουλίες τότε αναπτύσσει το συναίσθημα της ενοχής. Πολλές φορές άλλωστε, τα παιδιά υιοθετούν στόχους ή αναλαμβάνουν δραστηριότητες που συγκρούονται με τους γονείς ή τα άλλα μέλη της οικογένειας, με αποτέλεσμα τα παιδιά να νιώθουν ένοχα μετά από αυτή τη σύγκρουση. Η επίλυση αυτής της κρίσης και η ομαλή μετάβαση στο επόμενο στάδιο απαιτεί μια ισορροπία όπου το παιδί οφείλει να διατηρείσει μια αίσθηση πρωτοβουλίας και συγχρόνως να μάθει να μην προσκρούει στα δικαιώματα, τα προνόμια και τους στόχους των άλλων. Αν η κρίση επιλυθεί σωστά το παιδί αποκτά συναισθήματα ευχαρίστησης από τις επιτυχίες και την δραστηριότητα. Το κλειδί αυτήν την φορά για την σωστή μετάβαση στο επόμενο στάδιο είναι όχι μόνο οι γονείς αλλά και ο κοινωνικός περίγυρος.
4. Εργατικότητα κατά αισθήματος κατωτερότητας. Στο τέταρτο στάδιο βρίσκονται τα παιδιά ηλικίας έξι έως δώδεκα ετών. Κατά την περίοδο αυτή το παιδί συγκρίνει τον εαυτό του με τους ομοίους του και πρέπει να αποκτήσει τις ακαδημαϊκές γνώσεις και ικανότητες και να εξοικειωθεί στο πνεύμα της συνεργασίας και της ομαδικότητας. Αν το οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον του παιδιού ενθαρρύνει το ενδιαφέρον του να γνωρίσει τον κόσμο γύρω του, θα αναπτυχθεί το συναίσθημα της εργατικότητας και της φιλοπονίας. Στην αντίθετη περίπτωση, αν το περιβάλλον ενοχοποιήσει αυτές τις προσπάθειες και θεωρήσει ότι οι προσπάθειες του παιδιού δε γίνονται με τον κατάλληλο τρόπο, τότε το παιδί θα εισπράξει απόρριψη, θα βιώσει τα συναισθήματα της αναξιότητας και της κατωτερότητας, οπότε θα πάψει και να προσπαθεί. Αν λοιπόν πάνε όλα καλά σε αυτή τη φάση το παιδί αναπτύσσει την ικανότητα αφοσίωσης σε παραγωγική εργασία και επιδιώκει την εμπειρία της χαρά της δημιουργίας, αν όμως το περιβάλλον του δεν αποδεχτεί τις προσπάθειές του θα βιώσει αισθήματα ανεπάρκειας, αδυναμίας ολοκλήρωσης κάποιου έργου και επομένως ματαιότητα για εκ νέου προσπάθεια. Σημαντικοί κοινωνικοί παράγοντες επιρροής σε αυτήν τη φάση είναι οι δασκάλοι του παιδιού και όμοιοι του.
5. Ταυτότητα κατά σύγχυσης ρόλων. Σε αυτό το στάδιο καλύπτεται η φάση από την εφηβεία έως και την ενηλικίωση (12-20 ετών). Η περίοδος αυτή είναι η ένωση παιδική ηλικίας και ωριμότητας. Οι έφηβοι αναζητούν και αναλύουν περισσότερο τον εαυτό τους και το ποιοί είναι. Προσπαθούν να καθιερώσουν τις βασικές κοινωνικές και επαγγελματικές τους ταυτότητες ώστε να μην έρθουν σε σύγχυση με τους ενήλικους ρόλους που θα πρέπει να υιοθετήσουν στην συνέχεια. Ακόμα, το άτομο στην φάση αυτή έχει αποκτήσει την αφηρημένη συλλογιστική και μπορεί να διαμορφώνει θεωρίες και φιλοσοφικά συστήματα που συνενώνουν σε ένα αρμονικό σύνολο αντιθετικές πτυχές της κοινωνικής συμβίωσης. Αν ο έφηβος μπορέσει να συνενώσει σε ένα ενιαίο σύνολο όλες τις προηγούμενες εμπειρίες του και να δώσει την προοπτική της συνέχειας θα αποκτήσει μια ικανοποιητική ταυτότητα. Χρειάζεται μια σαφή εικόνα για το ποιος είναι, από πού έρχεται, τι στόχους έχει. Στην περίπτωση που το άτομο στο σημείο αυτό αποπροσανατολιστεί και δε διαμορφώσει μια σαφή εικόνα του Εγώ του, καταλαμβάνεται από κρίση ταυτότητας και κρίση ρόλων.Αν όλα πάνε καλά σε αυτό το στάδιο το άτομο αποκτά αυτοπεποίθηση για την εσωτερική του ομοιομορφία και φανερώνει ενδείξεις καλής σταδιοδρομίας. Αντίθετα, θα υπάρχει δυσκολία στην ανάληψη ρόλων, την έλλειψη προτύπων και την αίσθηση ευτέλειας. Σημαντικος κοινωνικός παράγοντας που επηρεάζει αυτήν την διαδικασία είναι η παρέα των ομοίων.
6. Οικειότητα κατά απομόνωσης (πρώιμη ενήλικη ζωή: 20-40 ετών). Στη φάση αυτή το άτομο βρίσκεται σε μια διαρκή παραγωγικότητα όπου σταθεροποιείται στην επαγγελματική ζωή και στην δημιοργία οικογένειας. Πρωταρχικό καθήκον είναι η σύναψη φιλικών και ερωτικών σχέσεων με την επίτευξη συναισθημάτων αγάπης και συντροφικότητας. Είναι πολύ σημαντικό σημείο στο στάδιο αυτό είναι το άτομο να κατορθώσει να προσφέρει αγάπη αλλά και να χαλαρώνει στη στοργή και την αγάπη που του προσφέρουν. Χρειάζεται να μην αισθάνεται απειλητικά από το ενδιαφέρον του άλλου, να μη φοβάται ότι θα καταλυθεί το δικό του Εγώ με την αναγνώριση της ύπαρξης στη ζωή του κάποιου άλλου. Τα θετικά αποτελέσματα της υγιούς εμπειρίας αυτού του σταδίου είναι η αμοιβαιότητα, το μοίρασμα, ο επαγγελματικός προορισμός. Διαφορετικά, υπάρχουν επιφανειακές σχέσεις και απομόνωση. Οι κοινωνικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην διαμόρφωση της εξέλιξης αυτής είναι οι εραστές, οι σύζυγοι και οι στενοί φίλοι( και των δύο φίλων).
7. Παραγωγικότητα κατά απραξίας (μέση ενήλικη ζωή: 40-65 ετών). Στο στάδιο αυτό το άτομο αφού έχει κατακτήσει μια αποτελεσματική προσαρμογή στο οικογενειακό και το επαγγελματικό επίπεδο στρέφει το ενδιαφέρον του για άτομα πέρα από το άμεσο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον και τείνει να εργάζεται για την οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η προσφορά στην εργασία, την οικογένεια και γενικά τους νεότερους γίνεται ανάλογα με το μέτρο παραγωγικότητας που καλλιεργήθηκε τα προηγούμενα χρόνια..Τα άτομα που είναι ανίκανα ή απρόθυμα να αναλάβουν τις παραπάνω ευθύνες παραμένουν στάσιμα και εγωκεντρικά. Η μη υγιής διέλευση δηλαδή από αυτό το στάδιο οδηγεί στην αυτοαπορρόφηση. Σε αυτή την φάση οι κύριοι κοινωνικοί παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν το άτομο είναι οι σύζυγοι, τα παιδιά και οι κοινωνικοί κανόνες.
8. Πληρότητα του Εγώ κατά απελπισίας. Το όγδοο και τελευταίο στάδιο ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erik Erikson αναφέρεται στα άτομα της τρίτης ηλικίας. Στο στάδιο αυτό το άτομο δεν είναι παραγωγικό εργασιακά και κοινωνικά δε δείχνει τόσο δραστήριος πια. Ανάλογα με την ζωή που έζησε βιώνει και τα αντίστοιχα συναισθήματα. Οι εμπειρίες του καθενός καθορίζουν αυτήν την τελευταία κρίση της ζωής.Η θετική προσωπική ανασκόπηση φέρνει στο άτομο αισθήματα ικανοποίησης για τα προσωπικά του επιτεύγματα και την προσωπική του καταξίωση, αισθάνεται πλήρης και ολοκληρωμένος. Αν ο προσωπικός απολογισμός ζωής έχει αρνητικό πρόσημο βιώνει συναισθήματα πικρίας, αναξιότητας και απόγνωσης. Σε αυτή τη περίπτωση, ο φόβος του θανάτου γίνεται πιο μεγάλος, βιώνει πικρία για τη ζωή, για όσα επέλεξε να κάνει και για όσα δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει.
3.2.4 ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Η κύρια πρόταση του συμπεριφορισμού είναι ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι το πιο σημαντικό αντικείμενο μέτρησης και παρατήρησης.Ο συμπεριφορισμός άλλωστε, όπως υποστήριξε και ένας από τους κύριους εκφραστές του,ο John B. Watson, όσον αφορά τις απόψεις του για την ανάπτυξη των παιδιών, έχει τις ρίζες του στην γνωστή άποψη του Αριστοτέλη ότι τα παιδιά είναι “tabula rasa” ,δηλαδή ένας άγραφος χάρτης, έτοιμος να υποστεί επεξεργασία και να γεμίσει γνώσεις.
Ο βασικός τρόπος για να επιτευχθεί αυτή η επεξεργασία είναι η μάθηση. Για τον λόγο αυτό ο συμπεριφορισμός προτείνει τρεις μορφές μάθησης: την κλασσική εξαρτημένη μάθηση, τη συντελεστική μάθηση και τη μίμηση.
Σύμφωνα με την θεωρία της κλασικής εξαρτημένης μάθησης υπάρχει ένα ερέθισμα που προκαλεί μία αντίδραση, άρα προηγείται της αντίδρασης. Ακόμα, μπορεί να υπάρχει ένα ουδέτερο ερέθισμα που με κάποιο τρόπο μετά από πολλαπλές συνδέσεις συνδέεται με το πρωταρχικό και προκαλεί την ίδια αντίδραση που προκαλεί και αυτό, χωρίς να είναι απαραίτητη η παρουσία του (αντανακλαστικό πρώτης τάξης).
Σύμφωνα με την θεωρία της συντελεστικής μάθησης, η δράση προηγείται του ερεθίσματος. Με λίγα λόγια, όταν εκδηλώνεται μία δράση το άτομο, λαμβάνει από το περιβάλλον ως αποτέλεσμα αυτής της δράσης κάποια ερεθίσματα. Αν τα ερεθίσματα είναι θετικά, η δράση ενισχύεται, αν είναι αρνητικά γίνεται απόσβεση της πράξης , ενώ αν υπάρχει στέρηση θετικών ερεθισμάτων, είτε επιβάλλονται αρνητικά ερεθίσματα το άτομο οδηγείται σε τιμωρία. Επομένως το άτομο ανάλογα με τα ερεθίσματα που προσλαμβάνει από το περιβάλλον του, συνεχίζει να πραγματοποιεί, ή όχι, τη συγκεκριμένη δράση.
Η θεωρία της μίμησης, ιδιαίτερα στην περίπτωση της παιδικής ηλικίας, θέλει το άτομο να αναπαράγει τις δράσεις που λαμβάνουν χώρα στο κοντινό του περιβάλλον, χωρίς να χρειάζεται προτροπή γι’ αυτό. Με αυτό το σκεπτίκο, στην περίπτωση που το γονικό πρότυπο υιοθετεί συμπεριφορές είτε εποικοδομητικές είτε μη εποικοδομητικές, είναι πολύ πιθανό και το παιδί να αναπαράγει τις ίδιες δράσεις, μιμούμενο το περιβάλλον του.
Τελειώνοντας, πρέπει να επισημανθεί ότι για την συμπεριφοριστική θεωρία, το άτομο δεν δέχεται παθητικά ερεθίσματα του περιβάλλοντός του, αλλά αντίθετα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό και το ίδιο το περιβάλλον του, αρχή γνωστή ως αμοιβαίος επικαθορισμός. Ακόμα, όπως τονίζεται και στην αρχή της αυτό-αποτελεσματικότητας, το άτομο καθορίζει την συμπεριφορά του και τον ίδιο του τον εαυτό, βασιζόμενο στις παλαιότερες εμπειρίες του. Με αυτήν την λογική, οι δραστηριότητες που μπορεί να επιφέρουν να αποφεύγονται.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
4.1 ΟΡΙΣΜΟΣ
Τα παιδιά εξ αρχής έχουν την ανάγκη να εκφραστούν με όποιο τρόπο μπορούν. Πριν ακόμα μιλήσουν και περπατήσουν, τα παιδιά έχουν την δυνατότητα να εκφραστούν αισθησιοκινητικά με το σημάδι τους, την μουτζούρα τους κλπ. Είναι ένας εύκολος τρόπος για αυτά να παρουσιάσουν όλα εκείνα που σκέφτονται με τη ζωγραφική η οποία, με όποιο τρόπο και αν γίνεται, είναι μια πολύ ευχάριστη και συνηθισμένη δραστηριότητα για εκείνα. Τα παιδιά μπορούν να κάτσουν ώρες μπροστά σε ένα χαρτί σχεδιάζοντας το καθένα με τον δικό του τρόπο όλα αυτά που σκέφτεται και επιθυμεί όπως ακριβώς τα θέλει χωρίς να επηρεάζεται ούτε από τους γύρω του αλλά ούτε και από το τι θεωρείται σωστό.Το παιδικό σχέδιο είναι η κρυφή γλώσσα των παιδιών που δυσκολεύονται να εκφραστούν με την ομιλία. Για αυτά είναι πολύ πιο εύκολα όλα όταν έχουν την μορφή διασκέδασης και παιχνιδιού.
Τι είναι όμως ζωγραφιά ή αλλιώς ιχνογράφημα; Τι ορισμό δίνουμε για αυτήν την έννοια; Προσεγγίζοντας αυτήν την έννοια με τον πιο απλό τρόπο θα μπορούσαμε να ορίσουμε την ζωγραφιά ως μια σειρά σημαδιών σε μια οριζόντια επιφάνεια. Η δυσκολία στην απόδοση ορισμού και στην ερμηνεία αυτού του όρου όμως, βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο τα σημάδια αυτά αναπαριστούν κάτι άλλο, κάτι συγκεκριμένο ή αφηρημένο. Με λίγα λόγια, παρά το γεγονός ότι οι ζωγραφιές αποτελούν μεγάλο κομμάτι της καθημερινής ζωής, δεν είναι καθόλου εύκολο να δοθεί ένας ορισμός που θα ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στην πραγματικότητα. Για να ερμηνευτούν σωστά τα σχέδια των παιδιών πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι επιρροές των ενηλίκων. Αν και τα παιδικά έργα δεν ανάγονται στις παραγωγές των ενηλίκων και πρέπει να κατανοούνται σε σχέση με το ουσιαστικό τους περιεχόμενο, δεν παύουν, ωστόσο, να είναι συνδεδεμένα με αυτές με ένα δεσμό στενό, που καθορίζει όλη την γένεσή τους (Meredieu, 1981).
4.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Το ενδιαφέρον για το παιδικό σχέδιο εκδηλώθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, από το 1885 περίπου έως τη δεκαετία του 1920 εκδηλώθηκε ένα ευρύτατο ενδιαφέρον για την παιδική τέχνη γενικότερα. Σε αρκετές χώρες έγιναν αξιόλογες προσπάθειες να συγκεντρωθούν σχέδια παιδιών, να περιγραφούν και να ταξινομηθούν. Πολλοί από τους πρώτους ερευνητές φαίνεται πως υπέθεταν ότι κατά κάποιο τρόπο το παιδικό σχέδιο αποτελεί ένα αντίγραφο της εικόνας που έχει το παιδί στο μυαλό του και στην ψυχή του και για το λόγο αυτό τα σχέδια του παιδιού θεωρήθηκε ότι ανοίγουν ένα «παράθυρο» στις σκέψεις και τα συναισθήματά του.
Η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια προσέγγισης του παιδικού σχεδίου έγινε από τον 1885, όταν ο Ebenezer Cooke ( μεταρρυθμιστής της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης) δημοσίευσε ένα άρθρο με το όνομα «Art teaching and child nature». Συνέχεια σε αυτήν την πρώτη προσέγγιση θέλησε να κάνει ο Rousseau, ο οποίος μέσα από το έργο του «Αιμίλιος» φρόντισε να δώσει βάση στη σημασία που έχει το παιδικό ιχνογράφημα καθώς και όλα όσα μπορούν να προκύψουν μέσα από αυτό (όπως για παράδειγμα τα συναισθήματα). Οι Lamprecht στη Λειψία, Claparede στη Γενεύη και Kerschensteiner στο Μόναχο ακολούθησαν με τις πρώτες εκθέσεις με παιδικά σχέδια (1903-1907), (Μπέλλας, 1986). Σε αυτή τη φάση άρχισε να τονίζεται και το γεγονός ότι το σχέδιο στα παιδιά προάγει την υγιή τους ανάπτυξη.
Όταν έγινε η ένταξη του παιδικού ιχνογραφήματος ως εργαλείο στην ψυχαναλυτική μέθοδο προσέγγισης του παιδιού, το 1940, άρχισε και η πιο προσεγμένη ανάλυση των εκάστοτε ιχνογραφημάτων των παιδιών. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1956, ο Jean Piaget ξεκίνησε τις δικές του έρευνες γύρω από το παιδικό ιχνογράφημα που στόχευαν στην ερμηνεία της παιδικής έκφρασης και αντίληψης. Παράλληλα δόθηκε μεγάλη σημασία στην παιδική έκφραση αφού θεωρήθηκε ότι τα σχέδια των παιδιών έχουν άμεση σχέση με την μοναδικότητα και τον ψυχισμό τους. Ενώ, όπως υποστήριξε και ο Bremmer, υφίσταται αντιστοιχία ανάμεσα στην ανάπτυξη της παιδικής τέχνης και στην επανάσταση της τέχνης μέσα από την ιστορία.
Η σημασία λοιπόν που άρχισε να δίνεται σιγά σιγά στα ιχνογραφήματα των παιδιών και οι έρευνες που έγιναν πάνω σε αυτό το θέμα οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά εκφράζουν τις επιθυμίες τους , τα κίνητρα τους, τις ενδόμυχες και ασυνείδητες σκέψεις τους, τα συναισθήματα τους μέσα από τις ζωγραφιές οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν ένα ιδανικό εργαλείο για μια κλινική αξιολόγηση, διάγνωση ή ανάλυση μιας παιδικής ψυχής. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που και στις μέρες μας προωθείται ιδιαίτερα η καλλιτεχνική διοχέτευση ενέργειας στα παιδιά που ακόμα και μόνα τους επιλέγουν να εκφραστούν ζωγραφίζοντας.
4.3 ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ
Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει σχεδιάσει στην ζωή του. Όχι απαραίτητα με ένα χαρτί και χρώματα αλλά οπουδήποτε, οτιδήποτε. Ακόμα και μια μουτζούρα, ένα σημάδι, μια γραμμή, ένα σχήμα στον τοίχο, στον δρόμο, στην άμμο ή όπου αλλού μπορεί να φανταστεί κάποιος, σημαίνει κάτι, έχει μια ερμηνεία που αντικατοπρίζει την ψυχή και το μυαλό του δημιουργού του. Έτσι και οι μικροί δημιουργοί λοιπόν «μιλάνε» μέσα από τα σχέδια τους. Μπορεί στους ενήλικες οι γραμμές, οι μουτζούρες, τα μπερδεμένα χρώματα ή τα παραμορφωμένα σχήματα να φαντάζουν απλά ανούσια σχέδια, παιδιών μικρών που απλά δεν μπορούν να ζωγραφίσουν καλύτερα, όμως η πραγματικότητα είναι ότι ακόμα και αυτά τα «ανούσια» σχέδια λένε πολλά. Και τα μικρά παιδιά θέλουν να πουν πολλά στους μεγάλους και γι’ αυτό ζωγραφίζουν, για να ακουστούν.
Όπως είναι φυσικό το κάθε παιδί σχεδιάζει διαφορετικά ανάλογα με την ηλικία και την αντίληψη του. Η εξέλιξη του παιδικού σχεδίου λοιπόν χωρίστηκε σε τέσσερα στάδια, όπως παρέθεσαν και οι Luquet (1917) και Bernson (1957). Το πρώτο στάδιο ονομάστηκε «μουτζούρωμα», το δεύτερο «ελλιπής ρεαλισμός», το τρίτο «διανοητικός ρεαλισμός» και το τελευταίο «οπτικός ρεαλισμός». Αναλυτικότερα:
- Μουτζούρωμα: Σύμφωνα με τον Bernson (1968) το στάδιο αυτό καλύπτει τις ηλικίες ενός έως τριών ετών και χωρίζεται σε τρία υποστάδια.
Στο πρώτο υποστάδιο, το φυσικό-κινητικό, το μικρό παιδί δεν έχει την δυνατότητα να σχηματίσει γωνίες. Αντίθετα συτό που μπορεί και κάνει είναι να χρησιμοποιεί την τεχνική της μονοκονδυλιάς (ενιαίο σχέδιο χωρίς να σηκώσουν το χέρι). Κατά την περίοδο αυτή το μουντζούρωμα ενσωματώνει σε πρωτόγονη βέβαια μορφή τις δύο λειτουργίες της τέχνης, δηλαδή της μιας εκείνης που εκφράζει το συναίσθημα της ευεξίας της κίνησης και από την άλλη εκείνης που αφήνει το στίγμα, το ίχνος. Σε αυτή τη φάση επίσης είναι άξιο προσοχής ότι τα σχέδια χαρακτηρίζονται «ομοπλευρικά», αφού τοποθετούνται στη δεξιά πλευρά της κόλλας εάν έχουν σχεδιαστεί με το δεξί χέρι και στην αριστερά πλευρά της κόλλας εάν έχουν σχεδιαστεί με το αριστερό χέρι (Crotti, Mani, 2003). Όπως υποστήριξε ο Piaget (1971): « Τα πρώτα μουντζουρώματα αποτελούν ένα παιχνίδι αφομοίωσης του περιβάλλοντος».
Το δεύτερο υποστάδιο, το υποστάδιο του τυχαίου ρεαλισμού βρίσκει το παιδί αρχίζει να αποκτά σιγά σιγά την δυνατότητα σχηματισμού γραμμών και κύκλων. Παράλληλα, καθώς το παιδί καταλαβαίνει πως τα σχέδια αποτελούν αναπαραστάσεις, υπάρχει και η δυνατότητα να επεξηγήσει το σκεπτικό του σχεδίου του. Επίσης επισημαίνεται ότι στο συγκεκριμένο υποστάδιο το παιδί αποκτά την την ικανότητα να διαχειρίζεται καλύτερα τα υλικά του.
Κατά το τρίτο υποστάδιο ,το επικοινωνιακό υποστάδιο, το παιδί προσπαθεί να μιμηθεί τον ενήλικα, πραγματοποιώντας γραμμές συνεχόμενες, ελικοειδείς ή διακεκομμένες.
- Ελλιπής ρεαλισμός. Το στάδιο αυτό ξεκινά όταν τα παιδιά είναι περίπου τριών ετών. Στην φάση αυτή γίνεται η αρχή για το παιδί να εκφράζεται μέσα από αναπαραστάσεις αντικειμένων και ατόμων που υπάρχουν. Εδώ είναι που γίνονται και οι πρώτες προσπάθειες των παιδιών να ζωγραφίσουν τον άνθρωπο. Τα αρχικά σχέδια για τον άνθρωπο δείχνουν έναν «άνθρωπο-κεφάλι», δηλαδή έναν άνθρωπο που αποτελείται από κεφάλι και τα άκρα του είναι κολλημένα, χωρίς να υπάρχει σώμα. Στην συνέχεια, το σχέδιο εξελίσσεται και ο άνθρωπος αποκτά άκρα, κορμό και περισσότερες λεπτομέρειες. Παράλληλα ξεκινά και η απεικόνιση αντικειμένων όπως δέντρων, λουλουδιών, σπιτιών και ζώων. Το παιδί, σχεδιάζοντας τον άνθρωπο, προβάλλει το πως το ίδιο αντιλαμβάνεται το σώμα του και παράλληλα εκφράζει την προτίμησή του για τη θέση που θέλει να έχει το σώμα του στο περιβάλλον. Συγχρόνως, σχεδιάζοντας ζώα, λουλούδια, δέντρα, μπορεί να γίνει αντιληπτός ο ανθρωπομορφισμός της παιδικής ψυχοσύνθεσης, καθώς τα σχέδια αυτά δεν παρά ανθρώπινες φιγούρες με λεπτομέρειες όμως που ανήκουν στο καθένα. Με αυτόν τον τρόπο ο σκύλος θα θυμίζει άνθρωπο, μα θα έχει ουρά. Το παιδί σχεδιάζει πάντοτε τον ίδιο τον εαυτό του σε διάφορα αντίκτυπα.
- Διανοητικός ρεαλισμός. Η φάση αυτή καλύπτει τα παιδιά που είναι περίπου τεσσάρων με οχτώ ή εννιά ετών. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας ζωγραφίζουν πράγματα που ξέρουν και θυμούνται και όχι αυτό που βλέπουν. Για τον λόγο αυτό υπάρχει και μεγιστοποίηση σχημάτων σε αυτά που ζωγραφίζουν. Τα σχέδια σε αυτό το στάδιο χαρακτηρίζονται από διαφάνεια και ο καθένας μπορεί να δει τι υπάρχει μέσα στις ζωγραφιές.
- Οπτικός ρεαλισμός. Το παιδί σε αυτό το στάδιο, που είναι πια περίπου εννιά ετών, ζωγραφίζει αυτό που βλέπει ενώ σιγά σιγά αρχίζει και χάνεται και η διαφάνεια από τα σχέδια του. Τα σχέδια που αρχίζουν και παράγονται από το παιδί γίνονται πιο ρεαλιστικά και δίνεται μεγάλη προσοχή και σημασία στις διαστάσεις και τις λεπτομέρειες. Η εξέλιξη αυτή βέβαια στερεί στο παιδί αυτήν την μαγεία του ελεύθερου σχεδίου που έχει μπει πια σε ρεαλιστικά πλαίσια.
4.4 ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
4.4.1 Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΝΟΣ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ
Το κάθε σχέδιο, το κάθε σύμβολο,η κάθε ζωγραφιά, η κάθε μουτζούρα που αναπαριστά ένα παιδί έχουν το δικό τους νόημα και την δική τους σημασία, σημασία που τους προσδίδει ο ίδιος τους ο δημιουργός, το παιδί. Το παιδί μιλάει μέσα από το σχέδιο του, εκφράζεται όλα όσα θέλει να ακουστούν και αυτός που τα ακούει είναι ο ερμηνευτής. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που οι ίδιοι οι ερμηνευτές παιδικών σχεδίων όπως για παράδειγμα ο Stern, παρομοιάζουν τους εαυτούς τους με εξερευνητές που ταξιδεύουν και γνωρίζουν διάφορους τόπους. Έτσι συμβαίνει και με τα παιδικά σχέδια, οι ερμηνευτές τους ταξιδεύουν μέσα από αυτά και διεισδύουν στην ψυχή του παιδιού γνωρίζοντας και ακούγοντας το.
Ένας ερμηνευτής παιδικού σχεδίου δεν βλέπει μόνο αυτό που απεικονίζει το σχέδιο που έχει μπροστά του, ούτε βλέπει μονάχα αυτό που δείχνει ο δημιουργός του. Είτε το θέλει είτε όχι, ο εκάστοτε ερμηνευτής βάζει και την δικιά του φαντασία στο σχέδιο, βλέπει και αυτά που και ο ίδιος θέλει να δει. Είναι λογικό άλλωστε δημιουργός και ερμηνευτής να βλέπουν τα πράγματα από την δική τους οπτική γωνία ο καθένας. Είναι σημαντικό άλλωστε σε αυτές τις περιπτώσεις να κρατείται και το περιθώριο λάθους, ιδιαίτερα όταν αναφερόμαστε σε σχέδια παιδιών. Για να ερμηνεύσει όμως κανείς ένα παιδικό σχέδιο, σίγουρο είναι ότι οφείλει να παραμερίσει για λίγο την ενήλικη αντίληψη του και να σκεφτεί σαν μικρό παιδί γεμάτο φαντασία, ζωντάνια , ενέργεια.
Βέβαια, πέρα από την προσωπική αντίληψη του καθενός, υπάρχουν και κάποια κριτήρια, τα οποία τηρούνται και οφείλουν να τηρούνται, πάνω στα οποία γίνεται η ερμηνεία του παιδικού σχεδίου. Είναι πολύ σημαντικό επίσης ο εκάστοτε ερμηνευτής να απομονώνει τα προσωπικά του ζητήματα προκειμένου να πραγματοποιήσει μία όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική ερμηνεία που να ανταποκρίνεται στο δημιουργό του σχεδίου και όχι στον ίδιο. Αυτό που πρέπει να κάνει όμως οποιοσδήποτε προσπαθήσει να ερμηνεύσει ένα παιδικό σχέδιο είναι να αφεθεί και να νιώσει. Να δει όχι μόνο αυτά που δείχνει ο ίδιος ο καλλιτέχνης, το ίδιο δηλαδή το παιδί, αλλά ακόμα και αυτά που δεν φαίνονται, αυτά που κρύβονται από πίσω και περιμένουν σιωπηλά να τα αντιληφθεί κάποιος.
Όπως υποστήριξε και ο Furth (1991): « Ένας ερμηνευτής οφείλει να αναγνωρίσει τα παράδοξα, να βρει τι υπάρχει στο επίκεντρο και τι παράλληλα λείπει, οφείλει να παρατηρήσει το μέγεθος, το σχήμα, τις επισκιάσεις, τις παραμορφώσεις και πάνω απ’ όλα τις επαναλήψεις». Ένα παιδικό σχέδιο ερμηνεύεται σύμφωνα με κάποια κριτήρια. Στην παρούσα έρευνα θα μας απασχολήσει τα σχέδια και τα χρώματα που επιλέχθηκαν και κυρίως ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζεται από τα παιδιά αυτό που βιώνουν.
4.4.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ
Το χρώμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία ενός ιχνογραφήματος, χωρίς ωστόσο να υπάρχει μια ενιαία ερμηνεία χρωμάτων για όλους τους πολιτισμούς. Για την επιλογή χρώματος λαμβάνει ιδιαίτερη σημασία η προηγούμενη εμπειρία του ατόμου, καθώς και οι συγκινήσεις και παρωθήσεις του. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Μπέλλας( 2000) για τα χρώματα: «Υπάρχει μια ειδική συμπεριφορά για κάθε χρώμα που επιδρά στο βλέμμα με ιδιαίτερο τρόπο. Ορισμένες ενορμήσεις και ορισμένες επιθυμίες, ήδη συναισθηματικά χρωματισμένες, αναζητούν για να εκφραστούν, τις κινήσεις που αντιστοιχούν σε αυτές τις αποχρώσεις. Το χρώμα πριν γίνει ορατό προαναγγέλλεται από την εμπειρία μιας συγκεκριμένης στάσης του σώματος, που ταιριάζει μόνο σε αυτό και το καθορίζει με ακρίβεια».
Σχετικά με την ερμηνεία των χρωμάτων υπάρχει πληθώρα ερευνών και θεωριών. Η πλειοψηφία των ερευνών συμφωνεί με τα παρακάτω χαρακτηριστικά του εκάστοτε χρώματος που χρησιμοποιείται:
1. Κόκκινο: ζωηρές και γρήγορες συγκινήσεις, ευαισθησία στον αυθορμητισμό, θυμός, παιδική και νευρωτική συμπεριφορά, πληθωρικότητα, εχθρότητα, εκρήξεις οργής.
2. Κίτρινο: καθαρός και ψυχρός δυναμισμός, φιλοδοξία, ρυθμισμένες με συμπάθεια ή αντιπάθεια σχέσεις, συνήθως αποφεύγεται από τους ψυχικά ασθενείς, αλλά αν υπάρχει δηλώνει θέμα προς επίλυση με τον πατέρα.
3. Πορτοκαλί: συγκινησιακή εξωστρέφεια χωρίς άμεση εκτόνωση, θερμότητα και ηρεμία, αυτοεκτίμηση, βασανισμός καταδίωξης, προβολή του εγώ μέσα στον κόσμο.
4. Μπλε: ηρεμία, γαλήνη, έλλειψη ανταγωνισμού, συνεννόηση, αν επικρατεί υπάρχει έντονος αυτοέλεγχος.
5. Γαλάζιο: χρώμα που προτιμάται από τα παιδιά στο στάδιο της ανάπτυξης της λογικής, εάν υπάρχει σκοτεινό γαλάζιο φαίνεται η επικράτηση των λογικών δυνάμεων, εάν το γαλάζιο βρίσκεται σε υπερβολή, το υποκείμενο είναι υπερελεγχόμενο.
6. Πράσινο: κοινωνικότητα, ευαισθησία, ψυχολογική επαφή, μερικές φορές δηλώνει ανυπακοή και εάν επικρατεί υπάρχει κίνδυνος οκνηρίας ή αναστολής.
7. Καφετί: δύναμη για ψυχολογική αντίσταση, αντικομφορμισμός, ισχυρογνωμοσύνη, πείσμα, χρώμα που επιλέγουν τα δύστροπα παιδιά, εάν επικρατεί φαίνεται πως το παιδί έχει επωμιστεί υπερβολικές, για την ηλικία του, ευθύνες.
8. Μωβ: θλίψη, ανησυχία, ζήλεια, κυριαρχία στα πάθη, ιδεαλισμός σεμνότητα, προτιμάται συχνότερα από καλλιτέχνες, ζωγράφους και συγγραφείς, δεν προτιμάται στατιστικά από άτομα «φυσιολογικά», φανερώνει συναισθηματικές διαταραχές και σε μεγάλη ποσότητα παρότρυνση του παιδιού να μεγαλώσει ή αναλάβει ευθύνες που δεν ανταποκρίνονται στις ικανότητές του.
Τα τρία χρώματα που ακολουθούν και δεν ανήκουν στο χρωματικό φάσμα φανερώνουν είτε την ύπαρξη παρωχημένων ψυχολογικών καταστάσεων, εάν τα υπόλοιπα χρώματα είναι λίγα, είτε την αδυναμία αμυντικών μηχανισμών του ατόμου, εάν τα υπόλοιπα χρώματα αφθονούν.
9. Μαύρο: πλούσιος εσωτερικός κόσμος, φόβος, άγχος, επιφυλακτικότητα, σεμνότητα, μελαγχολία και πόνος, χρώμα νευρώσεων και κατάθλιψης.
10. Γκρίζο: χρώμα που σπάνια χρησιμοποιείται από «φυσιολογικά» άτομα, δείχνει δυσπιστία, εχεμύθεια, απώθηση και αρνητική συμπεριφορά.
11. Λευκό: συχνό στα άτομα με σχιζοφρένεια ή επιληψία, αντιδράσεις απότομες, τάσεις φυγής.
Ένα παιδί κατά πάσα πιθανότητα θα επιλέξει τα χρώματα που σχετίζονται άμεσα με αυτά που βλέπει, άρα κυρίως στα σχέδια του κυριαρχεί το γαλάζιο και μπλε (θάλασσα), το πράσινο (δέντρα), το κόκκινο (φωτιά) και το καφετί (γη). Οι έντονοι τόνοι και οι ζωηρές ζωγραφιές που δεν οριοθετούνται από περιγράμματα και ευθείες προδίδουν ένα χαρακτήρα, συνήθως, εξωστρεφή, μία έντονη συναισθηματική φύση. Από την άλλη, τα λίγα, συγκρατημένα, καθώς πρέπει σχέδια φανερώνουν ένα χαρακτήρα συγκρατημένο. Σε ό,τι μάλιστα αφορά την απουσία χρώματος, σύμφωνα με την Debienne (1976), οφείλουμε να τη δεχτούμε, καθώς και μέσα από το κενό χρώματος το παιδί φανερώνει το εσωτερικό του κενό.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: H ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ
5.1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Η οικονομική κρίση είναι το πιο επίκαιρο θέμα συζήτησης και ανάλυσης των τελευταίων ετών τόσο στην χώρα μας όσο και στις υπόλοιπες χώρες του κόσμου. Οι παράγοντες που σχετίζονται με αυτή την κατάσταση είναι αμέτρητοι άρα αμέτρητες είναι και οι έρευνες που το τελευταίο διάστημα γίνονται προσπαθώντας να αναλυθεί όσο το δυνατόν περισσότερο αυτό που μας συμβαίνει. Γίνονται έρευνες για τα αίτια της κρίσης, τους παράγοντες που επηρεάζουν την επιδείνωση της, τις συνέπειες της στον κάθε τομέα της ανθρώπινης ζωής ξεχωριστά, τις προβλέψεις για το μέλλον, τις πιθανές λύσεις κ.ο.κ. Είναι αυτονόητο λοιπόν ότι η οικονομική κρίση, έχοντας τόσες διαστάσεις και συνδεόμενη με τόσες πολλές πτυχές στις ζωές των ανθρώπων, προσφέρεται συνεχώς για διερεύνηση.
Οι πλειοψηφία των ερευνών όμως αυτών γίνονται με βάση τις απόψεις και τα λόγια των ενηλίκων. Ωστόσο, σε κάθε κοινωνία δεν υπάρχουν μόνο οι φωνές των ενηλίκων, υπάρχουν και κάτι άλλες φωνούλες, πιο διακριτικές, που τους αρέσει να μιλάνε πολύ για το πως περνάνε στην ζωή τους. Είναι οι φωνές των μικρών παιδιών, που τώρα ξεκινάνε την ζωή τους, που δεν μπορούν να έχουν την απόλυτη επίγνωση των εκάστοτε καταστάσεων, αλλά ζουν, έχουν ανάγκες, ζητάνε, απορρίπτονται, απορούν και γενικά καταλαβαίνουν με τον δικό τους μοναδικό τρόπο όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω τους. Ο σκοπός αυτής την έρευνας λοιπόν είναι να φανεί το πως γίνεται όλη αυτή η κατάσταση που βιώνουμε εξ’ αιτίας της οικονομικής κρίσης, αντιληπτή από τα μικρά παιδιά. Πώς δηλαδή τα παιδάκια του νηπίου ή της πρώτης τάξης του δημοτικού μπορούν να περιγράψουν την οικονομική κρίση, τι γνωρίζουν για όλο αυτό που συμβαίνει αλλά ακόμα και πώς το βιώνουν τα ίδια. Το μέλλον ανήκει σε αυτά τα παιδάκια που μεγαλώνουν σε μια εποχή όπου τίποτα δεν είναι εύκολο και απλό. Οι γονείς προσπαθούν πολύ για να μεγαλώσουν καλά τα παιδιά τους παρά τις δυσκολίες και είναι ενδιαφέρον να δούμε αν τα παιδιά καταλαβαίνουν αυτές τις προσπάθειες ή τις δυσκολίες.
Σίγουρα η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει όλους τους Έλλληνες, άλλους περισσότερο και άλλους λιγότερο. Ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της κάθε οικογένειας καθορίζεται και το αν και σε τι βαθμό ένα παιδί γνωρίζει για την οικονομική κρίση ή τα οικομικά προβλήματα που υπάρχουν. Έτσι στην παρούσα έρευνα γίνεται η προσπάθεια να φανεί ή και όχι αυτή η διαφοροποίηση έστω και από ένα μικρό δείγμα παιδιών χωρίζοντας τα σε παιδιά που πηγαίνουν σε δημόσια σχολεία και παιδιά που πηγαίνουν σε ιδιωτικά σχολεία. Με αυτόν το τρόπο μπορούμε να δούμε και τις διαφορές- ανισότητες στις ζωές των ενηλίκων μέσα από τα μάτια των μικρών παιδιών τους, αφού τα παιδιά χωρίς τύψεις και αναστολές μιλούν για τον τρόπο που ζουν. Αφορμή για το ερώτημα αυτό της έρευνας μου δόθηκε όταν αναλαμβάνοντας το συγκεκριμένο θέμα έρευνας, θέλησα άτυπα να ρωτήσω την τεσσάρων ετών ανηψιά μου και την συνομίληκη φίλη της την ώρα που έπαιζαν, τι είναι φτωχός. Η ανηψιά μου, παιδί μέσης ελληνικής οικογένειας με τα ίδια οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα περισσότερα ελληνικά νοικοκυριά, πηγαίνει σε δημόσιο παιδικό σταθμό. Αντίθετα, η φίλη της προέρχεται από μια αρκετά ευκατάστατη οικογένεια και πηγαίνει σε ιδιωτικό παιδικό σταθμό. Όταν λοιπόν ρώτησα τι είναι φτωχός ξαφνιάστηκα με την διαφορά των απαντήσεων τους. Η ανηψιά μου απάντησε ότι φτωχός είναι αυτός που δεν έχει λεφτά να φάει και σπίτι για να κοιμηθεί αλλά η φίλη βιάστηκε να την διορθώσει λέγοντας της ότι κάνει μεγάλο λάθος γιατί φτωχός είναι αυτός που απλά δεν μπορεί να πάρει όλες τις Barbie που θέλει, όλοι έχουν φαγητά, η Barbie έχει σημασία! Οι διαφορετικές αυτές αναπαραστάσεις που είχαν αυτά τα δύο συνομίληκα κορίτσια για την ίδια έννοια με έκανε να σκεφτώ ότι θα ήταν ενδιαφέρον να ενταχθεί και αυτό το ζήτημα στην έρευνα.
Ένας επίσης σημαντικός παράγοντας που θα διαρευνηθεί μέσα από αυτήν την έρευνα είναι και η σημασία του σχολείου και της παιδείας τόσο για την αντίληψη των παιδιών όσο και για την εξέλιξη του αναπτυξιακού σταδίου. Θα μπορέσει με λίγα λόγια να φανεί αν υπάρχει διαφορά στις απόψεις των παιδιών που βρίσκονται στο νήπιο και έχουν ηλικία 4 – 6 ετών και στις απόψεις των παιδιών της πρώτης δημοτικού, ηλικίας 6-6,5 ετών.
Οι ερωτήσεις λοιπόν τις οποίες θα προσπαθήσει να απαντήσει η παρούσα έρευνα είναι οι εξής: Μπορούν τα μικρά παιδιά να καταλάβουν τι είναι οικονομική κρίση; Έχουν αντίληψη για το τί συμβαίνει; Μπορούν να εκφράσουν τις απόψεις τους; Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις απόψεις των παιδιών ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας; Διαφέρει η γνωστική αντίληψη ενός παιδιού για τον κόσμο όταν περνά από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό; Ερωτήματα που φαίνονται ενδιαφέροντα σε μια κοινωνία που μεγαλώνει τα παιδιά της προσπαθώντας να τα προστατέψει από όλες τις συνέπειες που έχει επιφέρει η οικονομική κρίση.
5.2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Με τον όρο μεθοδολογία μιας έρευνας αποτυπώνουμε το τρόπο με τον οποίο ο εκάστοτε ερευνητής αποφασίζει να επεξεργαστεί το αντικείμενο που θέλει να διερευνήσει. Είναι μια διαδικασία διανοητικών χειρισμών μέσω των οποίων μία επιστήμη προσπαθεί να ακαλύψει την αλήθεια, να την επιδιώξει, να την αποδείξει και στην συνέχεια να την επαληθεύσει. Στην παρούσα έρευνα η μέθοδος με την οποία επιλέχθηκε να μελετηθεί το φαινόμενο της οικονομικής κρίσης, είναι η χρήση της ποιοτικής έρευνας.
Ένας πρώτος, φιλοσοφικός θα λέγαμε, ορισμός της ποιοτικής έρευνας δόθηκε από τους Denzin και Lincoln (1994, σελ 2) που πρότειναν μία a priori προσέγγιση τεκμηριωμένη με φιλοσοφικές υποθέσεις – “ερμηνευτική,νατουραλιστική προσέγγιση”‐ στην ποιοτική έρευνα και τις πολλαπλές πηγές πληροφοριών που είναι διαθέσιμες στον ερευνητή. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, οι ερευνητές που διεξάγουν μια ποιοτική έρευνα μελετούν τα αντικείμενα στο φυσικό τους περιβάλλον, προσπαθώντας να τα κατανοήσουν ή να τα ερμηνεύσουν αναφορικά με τις «σημασίες» που οι άνθρωποι τους αποδίδουν.
Ο Cresswell (1998) με την σειρά του έδωσε τον εξής ορισμό για την ποιοτική έρευνα: «Ποιοτική έρευνα είναι μια διαδικασία διερεύνησης και κατανόησης, βασισμένη σε σαφείς μεθοδολογικές παραδόσεις στρατηγικής που διερευνούν ένα κοινωνικό ή ατομικό πρόβλημα. Η πολύπλοκη και ολιστική εικόνα που δομείται από τον ερευνητή, η ανάλυση των λέξεων και η περιγραφή των λεπτομερών θέσεων των πηγών της πληροφορίας από τον ίδιο, αποβλέπουν στην διεξαγωγή της μελέτης στον φυσικό χώρο. Η κατανόηση της ποιοτικής ανάλυσης έχει την βάση της στην ιδέα το
Το ¨νόημα/σημασία¨ που εμπεριέχεται στην ποιοτική πληροφορία τεκμηριώνεται κοινωνικά από τα μεμονωμένα άτομα που αλληλεπιδρούν με την πραγματικότητά τους, η οποία δεν αποτελεί ένα σταθερό, μοναδικό, φαινόμενο που, κατά τους θετικιστές, ανήκει στην ποσοτική έρευνα. Αντίθετα, θεωρεί ότι η πραγματικότητα ερμηνεύεται, δομείται και αλλάζει πολλές φορές μες στον χρόνο.
Ένα σημανικό χαρακτηριστικό της ποιοτικής έρευνας είναι ότι οι ερευνητές κάνουν προσπάθεια να κατανοήσουν το νόημα που έχει διατυπώσει το εκάστοτε άτομο σε σχέση με τον κόσμο του και τις εμπειρίες του (Merriam, 2002). Όπως αναφέρει ο Patton (1985): η ποιοτική έρευνα “είναι μία προσπάθεια για την κατανόηση καταστάσεων μέσα στην μοναδικότητά τους ως μέρους ενός συγκεκριμένου περιεχομένου και περιγράφει τις αλληλεπιδράσεις τους μέσα σε αυτό.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό χαρακτηριστικό όλων των μορφών της ποιοτικής έρευνας είναι ότι ο ερευνητής είναι υπεύθυνος για τη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων. Αφού ο σκοπός αυτής της έρευνας είναι η κατανόηση, η ανθρώπινη αντίληψη, είναι υπεύθυνη για τη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων. Ακόμα, η διαδικασία γίνεται με επαγωγικό τρόπο αφού οι ερευνητές συγκεντρώνουν δεδομένα για να δομήσουν έννοιες, υποθέσεις ή θεωρίες αντί να ελέγχουν αξιώματα ή υποθέσεις (όπως στη θετικιστική έρευνα) που προκύπτουν αναγωγικά. Στην προσπάθεια για την κατανόηση της ‘σημασίας’ που έχει ένα φαινόμενο για εκείνους που εμπλέκονται, οι ποιοτικοί ερευνητές φροντίζουν την δομή της επικείμενης θεωρίας από τις παρατηρήσεις και τις διαισθητικές κατανοήσεις που προκύπτουν στο πεδίο. Τυπικά, τα ευρήματα που αποκομίζονται επαγωγικά από τα δεδομένα σε μία ποιοτική έρευνα είναι υπό τη μορφή ‘θεμάτων’ (themes), ‘κατηγοριών’ , τυπολόγησης εννοιών, διερευνητικών υποθέσεων.
Γενικά το προϊόν μίας ποιοτικής έρευνας είναι περιγραφικό αφού οι λέξεις και οι εικόνες, σε αντίθεση με τους αριθμούς, χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν οτιδήποτε έχουν αποκομίσει οι ερευνητές σχετικά με το φαινόμενο. Υπάρχει η πιθανότητα να υπάρξουν περιγραφές του περιεχομένου, της εμπλοκής των συμμετεχόντων, των δραστηριοτήτων ενδιαφέροντος κ.λπ (Merriam, 2002).
Με λίγα λόγια, η ποιοτική έρευνα κάνει την προσπάθεια να κατανοήσει και να εξάγει νοήματα από τα φαινόμενα που παρατηρούνται μέσα από την οπτική αντίληψη των συμμετεχόντων . Όλη η ποιοτική έρευνα χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση του νοήματος και της κατανόησης, με τον ερευνητή ως το πρωταρχικό εργαλείο της συλλογής και ανάλυσης των δεδομένων, όπου μέσα από μία επαγωγική διερευνητική στρατηγική λαμβάνεται ένα πλούσιο περιγραφικό τελικό προϊόν (Merriam, 2002).
Η παρούσα έρευνα θεωρήθηκε σκόπιμο να γίνει ποιοτική για τους παρακάτω λόγους: Αρχικά, σκοπός της έρευνας μας ήταν να δούμε το πως αντιλαμβάνονται τα παιδιά της πρώτης παιδικής ηλικίας την οικονομική κρίση, δηλαδή ποιές είναι οι προσωπικές απόψεις και τα βιώματα των παιδιών. Ιδανικός τρόπος έρευνα για τα προσωπικά βιώματα είναι η ποιοτική έρευνα. Ακόμα, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της ποιοτικής έρευνας είναι να ερευνήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το παρόν χωρίς να ασχολείται με το μέλλον. Η έρευνα μας άλλωστε αναφέρεται στο παρόν χωρίς ιδιαίτερη νύξη στο μέλλον. Τέλος, ένα ακόμα χαρακτηριστικό της ποιοτικής έρευνας που μας οδήγησε να την επιλέξουμε για την συγκεκριμένη έρευνα είναι η ευελιξία της. Δεν θα μπορούσαμε με κανένα τρόπο να επιβάλλουμε σε μικρά παιδιά έναν άκαμπτο τρόπο έρευνας. Εξάλλου μέσα από την ευελιξία συνήθως δίνεις περισσότερες ευκαιρίες να ανακαλύψεις πράγματα που ίσως να μην είχες σκεφτεί ποτέ.
Ως ιδανικός τρόπος έρευνας για το θέμα αυτό θεωρήθηκε η ποιοτική έρευνα, η οποία παρουσιάζεται και παρακάτω.
5.3. ΔΕΙΓΜΑ
Α. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ :
Το δείγμα της παρούσας έρευνας δεν ήταν αποτέλεσμα τυχαίας επιλογής. Αντίθετα, με την διαδικασία της κατευθυνόμενης δειγματοληψίας (Merriam, 2002) επιλέχθηκαν τα άτομα που έπρεπε να έχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα:
α. Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από παιδιά της πρώτης παιδικής ηλικίας άρα οι ηλικίες των παιδιών έπρεπε να είναι από τεσσάρων έως εξήμισι ετών.
β. Για να γίνει η σύγκριση ανάμεσα στα παιδιά που θεωρητικά βρίσκονται σε μια ανώτερη οικονομική κατάσταση σε σχέση με άλλα, έγινε διαχωρισμός ανάμεσα στα παιδιά που φοιτούν σε δημόσια σχολεία και στα παιδιά που φοιτούν σε ιδιωτικά. Επιλέχθηκαν ίδιες ποσότητες παιδιών από το κάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο.
γ. Για να μπορέσει να φανεί η επίδραση της παιδείας και του σχολείου στις αναπαραστάσεις των παιδιών και συγκεκριμένα στην παρούσα έρευνα για την αναπαράσταση της οικονομικής κρίσης, το δείγμα της έρευνας χωρίστηκε στα παιδιά που φοιτούν στην πρώτη τάξη του δημοτικού και στα παιδιά που πηγαίνουν στο νηπιαγωγείο.
Το δείγμα λοιπόν της έρευνας αποτελείται από είκοσι παιδιά εκ των οποίων τα πέντε φοιτούν σε δημόσιο νηπιαγωγείο, τα άλλα πέντε φοιτούν σε ιδιωτικό νηπιαγωγείο, τα άλλα πέντε φοιτούν σε δημόσιο δημοτικό και τα άλλα πέντε φοιτούν σε ιδιωτικό δημοτικό. Και τα τέσσερα σχολεία βρίσκονται στην Νέα Φιλαδέλφεια, περιοχή που σε γενικές γραμμές βρίσκεται σε ένα μέσο οικονομικό επίπεδο (ούτε πολύ φτωχοί ούτε πολύ πλούσιοι).
Β. ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΟ ΔΕΙΓΜΑ:
Η πρόσβαση στο δείγμα της έρευνας έγινε μέσω των σχολείων που φοιτούν τα παιδιά. Στην αρχή, αφού έγινε αναλυτική περιγραφή του σκοπού και του τρόπου διεξαγωγής της έρευνας, η οποία μάλιστα εστάλη και εγγράφως στα φαξ των σχολείων, ζητήθηκε η άδεια από τους εκάστοτε διευθυντές να επιτρέψουν την διεξαγωγή της έρευνας στον χώρο του σχολείου. Μετά την αποδοχή των διευθυντών έγινε η ίδια περιγραφή του σκοπού και των εργαλείων της έρευνας στους εκπαιδευτικούς της εκάστοτε τάξης που μας ενδιέφερε ( νηπιαγωγείο και πρώτη δημοτικού). Στην συνέχεια, έγινε η επιλογή των παιδιών που βρίσκονται στην κατάλληλη ηλικία από τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι φρόντισαν και να γίνει η επαφή με τους γονείς. Αφού μίλησαν οι εκπαιδευτικοί στους γονείς για την έρευνα, μου δόθηκαν τα τηλέφωνα όσων γονιών επιθυμούσαν να επιτρέψουν στα παιδιά τους να συμμετάσχουν. Μετά την τηλεφωνική επικοινωνία μαζί τους, οι γονείς συμπλήρωσαν μια υπεύθυνη δήλωση σύμφωνα με την οποία μου επέτρεπαν να έρθω σε επαφή με τα παιδιά τους με την προϋπόθεση να διατηρηθεί η ανωνυμία των παιδιών και η πρόσβαση στις μαγνητοφωνήσεις να γίνεται μόνο από εμένα και εκείνους. Φυσικά, στην περίπτωση που το επιθυμούσαν οι γονείς ήταν παρόντες στην έρευνα, αν και αυτό ζητήθηκε μονάχα από ένα γονιό.
3. ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Τα προσωπικά δεδομένα των παιδιών μας δόθηκαν από τα σχολεία χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Ενημερωθήκαμε δηλαδή μονάχα για την εργασία- ανεργία των γονιών και για τον αριθμό των παιδιών της κάθε οικογένειας. Τα στοιχεία λοιπόν που γνωρίζουμε για τα παιδιά που συμμετείχαν στην έρευνα είναι τα εξής:
ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ
Αγγελική: Η Αγγελική γεννήθηκε στις 10/01/2008. Είναι το μοναδικό παιδί της οικογένειας. Οι γονείς της είναι μικροί σχετικά σε ηλικία. Η μητέρα της είναι φοιτήτρια και ο πατέρας της τελείωσε πέρσυ την σχολή της αστυνομίας και εργάζεται ως αστυνομικός. Ζουν όλοι μαζί στο σπίτι της γιαγιάς και του παππού.
Γεωργία: Η Γεωργία γεννήθηκε στις 23/9/2008. Είναι η τρίτη στην σειρά από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας. Οι γονείς της είναι και οι δύο εκπαιδευτικοί.
Γιώργος: Ο Γιώργος γεννήθηκε στις 13/3/2009. Είναι μοναχοπαίδι. Η μητέρα του εργάζεται ως φιλόλογος σε ένα ιδιωτικό φροντιστήριο και ο πατέρας του είναι δημόσιος υπάλληλος.
Δημήτρης: Ο Δημήτρης γεννήθηκε στις 8/2/ 2008. Είναι το πρώτο παιδί μίας οικογένειας που αποτελείται από 2 παιδιά. Η μητέρα του εργάζεται ως δασκάλα και ο πατέρας του είναι άνεργος, ενώ εργαζόταν ως ιδιωτικός υπάλληλος.
Ευαγγελία: Η Ευαγγελία γεννήθηκε στις 26/3/2008. Έχει μία μεγαλύτερη αδερφή που πηγαίνει πρώτη δημοτικού(συμμετέχει και η ίδια στην έρευνα). Και οι δύο γονείς της είναι άνεργοι και κάνουν περιστασιακά μεροκάματα.
ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ
Γιάννης: Ο Γιάννης γεννήθηκε στις 3/8/2008. Έχει δύο μεγαλύτερες αδερφές που πηγαίνουν δημοτικό. Ο πατέρας του έχει δική του καφετέρια ενώ η μητέρα του δουλεύει σε μια διαφημιστική εταιρεία.
Εύα: Η Εύα γεννήθηκε στις 4/12/2008. Είναι το τελευταίο παιδί μιας οικογένειας που αποτελείται από τέσσερα παιδιά. Η μητέρα της εργάζεται ως δικηγόρος ενώ ο πατέρας της είναι ιατρός.
Ζήσης: Ο Ζήσης γεννήθηκε στις 10/2/2009. Έχει έναν μικρότερο αδερφό. Και οι δύο του γονείς εργάζονται ως τραπεζικοί υπάλληλοι.
Ζωή: Η Ζωή γεννήθηκε στις 28/2/2008 και είναι μοναχοπαίδι. Οι γονείς της έχουν ένα δικό τους μεγάλο κατάστημα ρούχων.
Χρυσάνθη: Η Χρυσάνθη γεννήθηκε στις 12/3/2008. Είναι το πρώτο παιδί της οικογένειας και έχει ένα μικρότερο αδερφό. Η μητέρα της διορίστηκε τώρα ως δημόσιος υπάλληλος ενώ μέχρι πριν τρεις μήνες ήταν ιδιωτική υπάλληλος. Ο πατέρας της είναι ιδιωτικός υπάλληλος.
ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ
Κατερίνα: Η Κατερίνα γεννήθηκε στις 10/03/2007. Είναι το πρώτο παιδί της οικογένειας και έχει μια μικρότερη αδερφή. Η μητέρα της Κατερίνας εργάζεται ως καθαρίστρια σε ένα σχολείο με ολιγόμηνη σύμβαση, ενώ για ένα μεγάλο διάστημα ήταν άνεργη. Ο πατέρας εργαζόταν ως οδηγός φορτηγού κάνοντας μεταφορές αλλά πρόσφατα έμεινε άνεργος.
Εβελίνα: Η Εβελίνα γεννήθηκε στις 27/01/2007. Έχει δύο μεγαλύτερα αδέλφια. Οι γονείς της είναι ιδιωτικοί υπάλληλοι.
Λένα: Η Λένα γεννήθηκε στις 10/5/2007 και είναι μοναχοπαίδι. Οι γονείς έμειναν και οι δύο άνεργοι πριν δύο μήνες, όταν έκλεισε η εταιρεία που δούλευαν.
Νικολέτα: Η Νικολέτα γεννήθηκε στις 2/1/2007. Είναι το πρώτο από τα δύο παιδιά της οικογένειας. Έχει ένα μικρότερο αδερφό δύο ετών. Ο πατέρας της έχει δικό του εργοστάσιο επιπλοιποιϊας που όμως σκοπεύει να κλείσει λόγω της κρίσης ενώ η μητέρα της έμεινε μια εβδομάδα πριν την συνέντευξη άνεργη, εργαζόταν πολλά χρόνια ως υπάλληλος σε ένα μαγαζί με ρούχα.
Νικόλας: Ο Νικόλας γεννήθηκε στις 23/8/2007. Είναι μοναχοπαίδι. Οι γονείς του διαθέτουν κατάστημα ψιλικών.
ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ
Παναγιώτης: Ο Παναγιώτης γεννήθηκε στις 3/3/2007. Έχει μια μεγαλύτερη αδερφή. Οι γονείς του εργάζονται και οι δύο ως πολιτικοί μηχανικοί.
Μίνα: Η Μίνα γεννήθηκε στις 12/4/2007. Έχει έναν μικρότερο αδερφό. Ο πατέρας της είναι δικηγόρος και η μητέρα της ασχολείται με τα οικιακά.
Νίκη: Η Νίκη γεννήθηκε στις 23/5/2007. Έχει μία αδελφή πέντε χρόνια μεγαλύτερη της. Η μητέρα της είναι ιατρός και ο πατέρας της τραπεζικός υπάλληλος.
Μυρτώ: Η Μυρτώ γεννήθηκε στις 3/5/2007. Έχει έναν αδερφό δύο χρόνια μικρότερο. Η μητέρα της δουλεύει σε ένα κέντρο απεξάρτησης ως θεραπεύτρια και ο πατέρας της ως λογιστής σε νοσοκομείο.
5.4 ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
Η μέθοδος συλλογής δεδομένων που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα ποιοτική έρευνα είναι η ημι-δομημένη συνέντευξη. Με τον όρο «συνέντευξη» εκφράζεται η προσωπική επαφή συνεντευκτή- συνεντευξιαζόμενου, που έχει ως σκοπό τη διερεύνηση, κατανόηση και μετέπειτα ανάλυση των απόψεων και σκέψεών του. Η ποιοτική έρευνα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ευελιξία και αμεσότητα, καθώς πρόκειται για την έκφραση βιωματικών εμπειριών των υποκειμένων. Ακόμα, το χαμηλό έως μηδαμινό κόστος της αποτελεί πλεονέκτημα. Επιτρέπει επίσης, την εξερεύνηση των αιτίων και των λόγων κάποιων στάσεων και συμπεριφορών (Ζαφειρόπουλος, 2005).
Συνοπτικά η συνέντευξη ως μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως για την συλλογή απόψεων, την καταγραφή γνώσεων, την συλλογή- καταγραφή εμπειριών και συμπεριφορών καθώς και την συλλογή δημογραφικών στοιχείων ή ιστορικού υλικού.
Στην παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκαν είκοσι ημι-δομημένες συνεντεύξεις με εργαλεία την ζωγραφιά και την ιστορία. Αρχικά, οι ζωγραφιές πραγματοποιήθηκαν σε ομαδικό επίπεδο, ενώ οι συνεντεύξεις σε ατομικό ώστε να μην επηρεάζεται το ένα παιδί από τις απόψεις του άλλου. Η ιστορία που διαβάστηκε στα παιδιά ήταν η εξής:
«Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό αδερφό της. Κάποια μέρα είχανε πάει μία βόλτα και βρήκανε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια, αυτά που πετάνε στον ουρανό και ζήτησε η Αλίκη από τη μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της τής είπε όχι»…
Από κει και έπειτα ξεκινούσαν στα παιδιά ερωτήσεις όπως:
«Γιατί πιστεύεις ότι συνέβη αυτό;», έως το σημείο που τα παιδιά μόνα τους διαμόρφωναν το τέλος της ιστορίας, που αφορούσε στο εάν τελικά η Αλίκη θα κατάφερνε να αγοράσει ή όχι το μπαλόνι κάποια στιγμή στο μέλλον.
Ο σχεδιασμός των ιχνογραφημάτων και οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν από την περίοδο Απριλίου έως Σεπτεμβρίου 2013 (εξαιρουμένων των μηνών του καλοκαιριού όπου τα σχολεία ήταν κλειστά). Η διάρκεια των συνεντεύξεων, οι οποίες ηχογραφήθηκαν και απομαγνητοφωνήθηκαν με ακρίβεια, κυμάνθηκε από περίπου 8 έως 25 λεπτά. Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν σε χώρους του σχολείου που παραχωρήθηκαν για τον λόγο αυτό σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση έγιναν οι ζωγραφιές και οι επεξηγήσεις τους ενώ στην δεύτερη φάση, η οποία γινόταν άλλη μέρα, έγινε η αφήγηση της ιστορίας και οι συνεντεύξεις.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΧΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
6.1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΧΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ
1. Κατερίνα
Η Κατερίνα μας περιγράφει 2 κλέφτες, οι οποίοι είναι οι πολιτικοί που μπήκαν στο σπίτι μας και σε δύο σακούλες μάζεψαν και πήραν όλα μας τα λεφτά. Επίσης ζωγραφίζει έναν μεγάλο κεραυνό που αντιπροσωπεύει τον κεραυνό που θα χτυπήσει και θα κάψει τους κλέφτες, ώστε να πάρουμε πίσω τα λεφτά μας.
Έντονη είναι λοιπόν η πρόσδοση της οικονομικής κρίσης στην πολιτική εξουσία, η οποία όμως συνοδεύεται από την έννοια της θείας δίκης, με τη μορφή του κεραυνού. Το παιδί έχει την ελπίδα πως η δικαιοσύνη θα επέλθει και τα χρήματα θα επιστρέψουν στον αρχικό τους κάτοχο.
2. Αγγελική
Η Αγγελική περιγράφει την οικογένειά της, τον εαυτό, τη μητέρα, τον πατέρα, τη γιαγιά και τον παππού, με τους οποίους μένει στο ίδιο σπίτι, αποδίδοντας μάλιστα αγάπη ανάμεσα στους γονείς και εκείνη μέσω του συμβόλου της καρδιάς. Πάνω από τις καρδιές η Αγγελική σχεδιάζει με σύμβολα τα προβλήματα της οικογένειας εξ’αιτίας της οικονομικής κρίσης, χρησιμοποιώντας μάλιστα το σύμβολο του Ευρώ. Τα περισσότερα προβλήματα είναι άλυτα, καθώς φαίνεται μόνο ένα να είναι λυμένο.
Η Αγγελική, λοιπόν, χρησιμοποιώντας το μαύρο και το μωβ χρώμα, χρώματα επιβλητικά που αντιπροσωπεύουν έννοιες κυρίως αρνητικές, αποδίδει τα προβλήματα της καθημερινότητας που έχουν να αντιμετωπίσουν οι γονείς της, επισημαίνοντας κυρίως πως η οικογένεια αποτελείται από την ίδια και τους δύο γονείς, όπως και τα προβλήματα ανήκουν σε αυτούς κυρίως, παρόλο που διαμένει στο ίδιο σπίτι με τη γιαγιά και τον παππού της.
3. Εβελίνα
Η Εβελίνα σχεδιάζει έναν πλούσιο που είναι χαρούμενος και ζει πλουσιοπάροχα στο σπίτι του, ενώ δίπλα φαίνονται 2 φτωχοί που κλαίνε γιατί είναι λυπημένοι, επειδή δεν έχουν χρήματα και ζουν σε χαρτόκουτο.
Παρατηρείται ότι ο πλούσιος είναι κάτω από τον ήλιο, με ένα σπίτι χαρούμενο, άρα το χρήμα του δίνει δύναμη και χαρά, ενώ αντίθετα οι φτωχοί είναι κάτω από τη βροχή και δυστυχισμένοι δεν μπορούν να διαχειριστούν τη φτώχεια τους. Όλα τα υγιή χαρακτηριστικά αποδίδονται στον πλούσιο, ενώ όλα τα αρνητικά στους φτωχούς. Ωστόσο ο γκρίζος ουρανός και τα γκρίζα σύννεφα καλύπτουν τα κεφάλια όλων, δείχνοντας, πιθανόν, πως η οικονομική κρίση είναι παγκόσμια, επηρεάζει όλον τον κόσμο, άλλους περισσότερο και άλλους λιγότερο.
4.Λένα
Η ζωγραφιά αντιπροσωπεύει δύο παιδιά. Το ένα πλούσιο, σε ένα πλούσιο σπίτι, με γαλάζιο ουρανό από πάνω του και λουλούδια γύρω του. Το άλλο φτωχό, σε ένα πολύ μικρό σπίτι, με μαύρο ουρανό από πάνω του και ένα λουλούδι μαραμένο δίπλα του. Ο ήλιος είναι λυπημένος, το ίδιο και τα δύο παιδιά, παρόλο που το ένα έχει χρήματα. Είναι και εκείνο λουπημένο, γιατί, σύμφωνα με το παιδί, βλέπει το άλλο παιδάκι που δεν έχει να φάει και κλαίει αντί να χαίρεται που εκείνο είναι ασφαλές οικονομικά.
Στο σημείο αυτό βλέπουμε πως η οικονομική κρίση είναι ενδεχομένως πόλεμος με νεκρούς και τραυματίες. Μέσα σε αυτήν όμως ανθεί και η συμπόνοια και η κατανόηση και η ελπίδα, ειδικά σε ό,τι έχουμε να κάνουμε με την παιδική ψυχή.
5.Δημήτρης
Ο Δημήτρης ζωγραφίζει μία κακιά κυρία, η οποία, όπως λένε και οι γονείς του, παίρνει με το ζόρι τα λεφτά και το χρυσό της οικογένειας. Εκείνον και την οικογένειά του, όπως και όλον τον υπόλοιπο κόσμο τους κλείνει σε ένα κουτί μέσα στη γη.
Το παιδί αποδίδει την έννοια της κρίσης σε ένα πρόσωπο με δύναμη, εξουσία και δυνάμεις μαγικές, που έχει την ικανότητα μέσα από το ουράνιο τόξο να παίρνει τα χρήματα του κόσμου, χωρίς οι άνθρωποι να θέλουν, μα επειδή πρέπει, άρα εντοπίζεται η εξαναγκαστική πληρωμή των πολιτών σε πρόσωπα εξουσίας. Η εξουσία δε, θάβει τα άτομα, τα πνίγει, τα κρύβει, χωρίς εκείνα να θέλουν. Παρά τη βροχή όμως, υπάρχει ο ήλιος χαρούμενος και λαμπερός, σύμβολο ελπίδας.
6. Ζήσης
Ο Ζήσης ζωγραφίζει ένα σπίτι, χωρίς σκεπή μεν, χαμογελαστό δε. Ο ήλιος χαμογελά δυνατός πάνω από το σπίτι, που όλα είναι ήρεμα, όπως λέει ο ίδιος. Τα προβλήματα, υποστηρίζει, είναι τα γιγάντια λουλούδια έξω από το σπίτι.
Ως ένα παιδί που δεν επηρεάζεται ολοκληρωτικά άμεσα από την οικονομική κρίση, βλέπουμε πως ο Ζήσης βιώνει την ασφάλεια μέσα στο σπίτι, στο οποίο τα προβλήματα, που αντιπροσωπεύονται με λουλούδια είναι μικρά και ανώδυνα. Έξω αντίθετα από το θεσμό της οικογένειας και της θαλπωρής του σπιτιού τα προβλήματα τα οικονομικά είναι μεγάλα, με δύναμη. Η αποσία σκεπής παρά ταύτα ενδεχομένως να δείχνει πως η οικογένεια επηρεάζεται από το ζήτημα της κρίσης, όχι όμως τόσο, ώστε να επηρεάζει τη συνολική προστασία και ηρεμία στο εσωτερικό του σπιτιού.
7. Νικόλας
Ο Νικόλας ζωγραφίζει τη σκουπιδοπαρέα, την οποία θα ήθελε να αγοράσει, οι γονείς όμως δεν μπορούν να του την προσφέρουν γιατί δεν έχουν χρήματα.
Το παιδί εκφράζει το ατομικό του ζήτημα στέρησης ως αρχική αναπαράσταση της έννοιας της κρίσης. Βλέπουμε να αντιλαμβάνεται πως λόγω έλλεψης χρημάτων, οι υλιστικές ανάγκες δεν μπορούν να ικανοποιηθούν.
8. Εύα
Η Εύα δηλώνει πως δεν ξέρει ακριβώς τι είναι κρίση. Όταν ερωτήθηκε είπε πως.. κρίση είναι.. το τίποτα, να μην έχεις τίποτα! Γι’αυτό και η ίδια θέλησε να ζωγραφίσει το σπίτι της και το αγαπημένο της λουλούδι, καθώς δεν έχει τέτοιο πρόβλημα όπως οι άλλοι. Γύρω γύρω όμως, δεν υπάρχει τίποτα, ακριβώς γιατί το γύρω γύρω είναι οι άλλοι.
Το παιδί εκφράζει τη γνώμη του περιβάλλοντος και βλέπουμε να αντιλαμβάνεται τους ανθρώπους που βιώνουν κρίση ως ένα τίποτα, αφού άλλωστε δεν τους ανήκει και τίποτα, χωρίς χρήματα, χωρίς υλικά αγαθά, χωρίς ταυτότητα, ενδεχομένως.. χωρίς υπόσταση;
9. Παναγιώτης
Ο Παναγιώτης ζωγραφίζει ένα καμένο σπίτι και το φτωχό, που δεν έχει πια σπίτι και πουλάει τους πίνακες για να βγάλει λεφτά. Ο φτωχός, χωρίς μαλλιά, ίσως δηλαδή και χωρίς έννοια δύναμης, φωνάζει στον κόσμο να αγοράσει τους πίνακές του, ώστε να μπορέσει να ξαναφτιάξει το σπίτι του.
Ο Παναγιώτης δεν περιγράφει κάτι άλλο, πέρα από την αλήθεια και την υπάρχουσα καθημερινότητα, με ανθρώπους να ζουν στο δρόμο αφού τα σπίτια τους καταστράφηκαν, προσπαθώντας να βγάλουν χρήματα για την επιβίωσή τους.
10.Μίνα
Η Μίνα ζωγραφίζει μια φτωχή οικογένεια, η οποία όμως, όπως λέει, είναι το αντίθετο από τη δική της. Είναι μία μαμά και δυο παιδιά, χωρίς μπαμπά, που δεν έχουν λεφτά και ζουν στη φύση, έχουν ένα πολύ μικρό σπίτι και ένα σκιάχτρο να διώχνει μακριά τα πουλιά.
Το παιδί περιγράφει ένα φαινόμενο που βλέπουμε να ισχύει αρκετά, ειδικά στις μέρες μας. Ένα σπίτι σαν φυλακή και άνθρωποι που φεύγουν από την πόλη για να ζήσουν στο χωριό καλλιεργώντας. Μονογονεϊκή οικογένεια, στην οποία η μητέρα φαίνεται, χαμογελώντας να έχει ελπίδα.
11. Ευαγγελία
Η Ευαγγελία ζωγραφίζει δύο κλέφτες που τους πήραν τα λεφτά από το σπίτι, λεφτά μάλιστα τα οποία τα πετούν στον ουρανό και η οικογένειά της που τα θέλει δεν μπορεί να τα φτάσει.
Το παιδί εκφράζει την έννοια της βίαιης αρπαγής από δυο ξένους, τοποθετώντας έναν πολύ μικρό ήλιο, που δε ζεσταίνει και δεν προστατεύει. Τα χρήματα είναι εκεί, αλλά η οικογένεια δεν μπορεί να τα φτάσει γιατί οι άλλοι έχουν μεγαλύτερη δύναμη και τα στέλνουν ψηλά. Φαίνεται, ίσως, και πάλι η δύναμη που κατέχει η έννοια της εξουσίας στην αναγκαστική πληρωμή των χρημάτων των πολιτών.
12. Χρυσάνθη
Η Χρυσάνθη ζωγραφίζει μία φτωχή οικογένεια που αποτελείται από μία μαμά κι ένα παιδί. Η οικογένεια αυτή όμως δεν είναι ακριβώς φτωχή, καθώς βρίσκεται στο θέατρο και παριστάνει ότι είναι φτωχή στο πλαίσιο θεατρικού παιχνιδιού.
Το παιδί θεωρεί ότι η οικονομική κρίση είναι κάτι το φτιαχτό, είναι ψευδαίσθηση, καθώς το ίδιο δεν βιώνει απόλυτα την κατάσταση αυτή, αφού δεν επηρεάζεται. Έτσι, κρίνει την κρίση ως ένα παιχνίδι θεάτρου, σαν οι άνθρωποι που μιλούν γι αυτό να υποδύονται.
13.Γιάννης
Ο Γιάννης ζωγραφίζει τη μηχανή που θα ήθελε να έχει ο ξάδερφος του λέει, όπως και τα παιχνίδια που του αρέσουν, αλλά δεν μπορεί να αγοράσει, γιατί οι γονείς του τού εξηγούν ότι υπάρχει οικονομική κρίση.
Γι ακόμα μια φορά βλέπουμε να προβάλλεται το κομμάτι της στέρησης που βλέπει το παιδί να βιώνει και ο ξάδερφος του, καθώς αυτά που θέλει και θεωρεί ότι έχει ανάγκη δεν μπορεί να τα έχει λόγω της υπάρχουσας οικονομικής κατάστασης.
14. Ζωή
Η Ζωή ζωγραφίζει μία οικογένεια μέσα σε ένα αυγό επηρεασμένη από μία διαφήμιση φροντιστηρίων μέσης εκπαίδευσης, το όνομα του οποίου παραπέμπει σε αυγό. Το συγκεκριμένο φροντιστήριο στη διαφήμισή του εγγυάται επιτυχία στο χώρο των σπουδών και γενικότερα στη ζωή για όλα τα παιδιά. Η διαφήμιση του φροντιστηρίου ξεκινά με τη φράση «Τώρα που έχουμε οικονομική κρίση…».
Εάν λοιπόν λύση για χρήματα είναι οι σπουδές και μία επιτυχημένη ζωή, μπορούμε να υποθέσουμε αντίστροφα ότι στην κρίση δεν υπάρχουν σπουδές και επιτυχημένες ζωές? Η επίδραση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης είναι αισθητή στο παιδί, το οποίο αντιλαμβάνεται μεν την κρίση ως κατάσταση, την αναπαριστά δε με την έννοια της ίδιας της της λύσης.
15. Γιώργος
Ο Γιώργος ζωγραφίζει ένα τέρας ρομπότ εκφράζοντας ότι αυτή είναι η οικονομική κρίση που παίρνει τα λεφτά των ανθρώπων.
Η αναπαράσταση του παιδιού φαίνεται να είναι αρνητική και να συνδέεται με δύναμη και ένα σύστημα μηχανισμού, όπως εκείνο των ρομπότ. Ο ήλιος λάμπει πάνω από την κατάσταση της κρίσης, το ρομπότ όμως που κατέχει τη δύναμη, μάλιστα δύναμη μεγαλύτερη των ανθρώπων έχει ανοιχτό το στόμα του και είναι έτοιμο να καταβροχθίσει τους γύρω του.
16. Γεωργία
Η Γεωργία μας ζωγραφίζει έναν γκρεμό, ένα λουλούδι και μια λάβα, γιατί αυτό είναι οικονομική κρίση.
Συμβολικά ενδεχομένως το παιδί, να θέλει να αναπαραστήσει την έννοια της καταστροφής που επιφέρει η οικονομική κρίση, θεωρώντας όμως παράλληλα πως το λουλούδι, δηλαδή το σύμβολο της πολύχρωμης ζωής βρίσκεται ανάμεσα στις έννοιες της καταστροφής δίνοντας ελπίδα για μελλοντική ανάσα.
17. Μυρτώ
Η Μυρτώ ζωγραφίζει το δικό της σπίτι τα Χριστούγεννα που έχει δέντρο, δώρα και ένα παιδί χαρούμενο. Δίπλα μας ζωγραφίζει το σπίτι ενός άλλου παιδιού που ζει σε κούτα, δεν έχει δέντρο και εκεί βρέχει. Το παιδάκι που ζει εκεί είναι λυπημένο γιατί πουλάει σπίρτα για να ζήσει.
Το παιδί εκφράζει την άποψή του σχετικά με την έννοια της κρίσης. Εκείνοι που τη βιώνουν δεν έχουν ανέσεις, ζουν στο δρόμο, βρέχονται και είναι λυπημένοι. Η ίδια που δεν βιώνει άμεσα την κρίση έχει ακόμη τα πάντα σχεδόν από αγαθά. Επομένως προχωρά σε μία διάκριση χρήματα-όχι χρήματα, εμείς-οι άλλοι.
18.Μελίνα
Η Μελίνα ζωγραφίζει την κρίση με μορφή. Είναι μία χοντρή κυρία, με μεγάλα χέρια και πόδια επειδή τρώει πολύ, τρώει τα ευρώ μας σαν τον κακό λύκο του παραμυθιού. Το στόμα είναι τεράστιο για.. «να μας φάει»…
Το παιδί αναπαριστά την έννοια της καταβρόχθισης από τη δύναμη της εξουσίας, η οποία ζει από τα λεφτά του κόσμου. Άρα όσο η εξουσία δυναμώνει, τόσο ο κόσμος αποδυναμώνεται.
19. Νικολέτα
Η Νικολέτα ζωγραφίζει ένα άστεγο κοριτσάκι που κοιμάται πάνω στο κρύο, όπως λέει, πεζοδρόμιο, σκεπασμένο μονάχα με μία κουβέρτα. Το κοριτσάκι πλαισιώνεται από ένα φεγγάρι και πολύχρωμα αστέρια.
Το παιδί μας προβάλλει την έννοια της απόλυτης έκθεσης και στέρησης λόγω κρίσης, έλλειψης φροντίδας και προστασίας, ακόμα και σε ότι αφορά τα μικρά παιδιά που αποτελούν και αυτά θύματα της παρούσας κατάστασης.
20. Νίκη
Η Νίκη ζωγραφίζει έναν χαρούμενο χοντρό Άγιο Βασίλη που όπως ανέφερε κουβαλάει τα πάρα πολλά δώρα που θα της φέρει όπως πάντα. Η ζωγραφιά είναι γεμάτη δώρα, χαρά, με έναν ήλιο να φωτίζει και μια καρδιά να συμβολίζει την αγάπη.
Η Νίκη ως παιδί με ιδιαίτερα ευκατάστατη οικογένεια δεν θέλησε να αναπαραστήσει την κρίση αλλά αντίθετα θέλησε να δείξει το πόσο χαρούμενη είναι η ίδια που δεν της λείπει τίποτα κα έτσι συμβολικά αντικατοπτρίζεται η έννοια της απόλυτης αφθονίας.
6.2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο πραγματοποιείται η ανάλυση του περιεχομένου του λόγου των παιδιών από τις απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις. Ακολουθούν οι βασικές κατηγορίες που εντοπίστηκαν σύμφωνα με την κατηγοριακή ανάλυση:
- 1. Προέλευση Χρημάτων
- 2. Ορισμός
- 3. Αίτια
- 4. Λύσεις
- 5. Συνέπειες (πρακτικές-συναισθηματικές)
- 6. Πηγή Πληροφοριών για την κρίση
- 7. Μελλοντικές (προ) βλέψεις
Έπεται η ανάλυση της κάθε κατηγορίας χωριστά.
6.2.1. Προέλευση χρημάτων
Δημόσιος Παιδικός Σταθμός
Τα παιδιά αναφέρουν πως οι γονείς προκειμένου να αποκτήσουν χρήματα δουλεύουν:
«Θα πάνε στην δουλειά για να βγάλουνε λεφτά». Αγγελική
«Στην δουλειά βρίσκουν λεφτά». Γεωργία
«Να πάνε στην δουλειά τους». Γιώργος
«Να δουλέψουν». Ευαγγελία
Ιδιωτικός Παιδικός Σταθμός
Αντίθετα, στην συγκεκριμένη κατηγορία παιδιών βλέπουμε την πλειοψηφία να υποστηρίζει πως τα χρήματα προέρχονται από την τράπεζα, καθώς οι γονείς χρησιμοποιώντας την κάρτα ανάληψης τραπέζης λαμβάνουν από κει χρήματα:
«Από την τράπεζα. Βάζουν την κάρτα μέσα και βγαίνουν λεφτά». Γιάννης
«Δουλεύουν». Εύα
«Γιατί έτσι βρίσκουν λεφτά οι γονείς, στην τράπεζα. Βάζουν την κάρτα, πατάνε τα κουμπάκια έτσι έτσι έτσι και μετά παίρνουν τα λεφτά». Ζήσης
«Στην δουλειά. Αν δουλεύεις πολλές ώρες στο μαγαζί σου, σου δίνουνε λεφτά και τα λεφτά που έχεις βγάλει είναι πιο πολλά και αν είναι γεμάτο το ταμείο πρέπει να δώσουμε και λεφτά και στους άλλους ανθρώπους που δουλεύουν σκληρά». Ζωή
«Να πάνε στην τράπεζα. Βάζουν την κάρτα στην τράπεζα, πατάνε τα κουμπάκια και βγαίνουν τα λεφτά». Χρυσάνθη
Δημόσιο Δημοτικό Σχολείο
Ομοίως με τα προαναφερθέντα η πλειοψηφία των παιδιών αναφέρει πως τα χρήματα προέρχονται από το θεσμό της εργασίας…:
«Να κλέψουμε, έτσι θα έχουμε λεφτά». Εβελίνα
«Στην δουλειά αλλά αν δεν έχουν δουλειά δεν έχουν λεφτά». Κατερίνα
«Από την δουλειά». Νικόλας
«Ο κόσμος που πηγαίνει όλη μέρα στην δουλειά αλλά δεν πληρώνεται». Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό Σχολείο
..Όπως αντίστοιχα και στη συγκεκριμένη ομάδα παρατηρείται η αναφορά του εργασιακού θεσμού ως κύριου μέσου απόκτησης χρήματος, παρά ταύτα το 1 στα 3 παιδιά που ανέφερε άποψη, υποστήριξε την τράπεζα ως κύριο «χρηματοδότη».
«Στην δουλειά». Μελίνα
«Από την τράπεζα, βάζουν μία κάρτα». Μίνα
«Οι γονείς κάνουν δουλειές και τους δίνουν λεφτά». Παναγιώτης
6.2.2. Ορισμός κρίσης
Δημόσιος παιδικός σταθμός:
Τα παιδιά αποτυπώνουν τον ορισμό της έννοιας της κρίσης ως μία κατάσταση, στην οποία δεν υπάρχουν χρήματα, δεν υπάρχει η δυνατότητα για περισσότερα υλικά αγαθά από εκείνα τα βασικά και γενικότερα βλέπουμε την έννοια της κρίσης να συγχέεται με την έννοια της έλλειψης και της στέρησης. Για παράδειγμα:
«Αυτό που δεν έχουμε λεφτά και έχουμε πρόβλημα». Αγγελική
« Είναι όταν μπορούμε να πάρουμε μόνο ένα πράγμα και όχι δεύτερο. Είναι που δεν έχει λεφτά η μαμά μου, έχει τόσα λίγα που δεν μπορεί. Άμα έχουμε οικινομική κλίση πρέπει να παίρνουμε μόνο ένα πράγμα όχι δύο. Γιατί αν πάρουμε δύο θα «μαθ μαλώθει το Δ.Ν.Τ». Γιώργος
«Είναι όταν η μαμά και ο μπαμπάς δεν έχουν λεφτά». Ευαγγελία
«Η γιαγιά λέει ότι δεν μπορεί να μου πάρει μπάλα γιατί δεν έχουμε χρήματα. Αυτό είναι κρίση, όχι μπάλα γιατί δεν έχουμε λεφτά». Δημήτρης
«Είναι που δεν έχουμε λεφτά πολλά». Γεωργία
Ιδιωτικός παιδικός σταθμός:
Βλέπουμε ότι η πλειοψηφία των παιδιών ορίζουν την κρίση ως μία κατάσταση που οι άλλοι δεν έχουν λεφτά. Τα υπόλοιπα δε παιδιά αρνούνται να αποτυπώσουν την έννοια της συγκεκριμένης λέξης.
«Αυτό που δεν έχουν λεφτά κάποιοι μωρέ». Χρυσάνθη
«Όταν δεν έχουνε πολλά λεφτά. Είναι δηλαδή που έχουνε λίγα λεφτά και πρέπει να τα κρατάνε για πράγματα που είναι πιο σημαντικά από τα παιχνίδια». Ζωή
«Αυτό δεν είναι που μερικοί δεν έχουν λεφτά; Εγώ έχω». Ζήσης
«Δεν θέλω να πω». Γιάννης
«Είναι τίποτα». Εύα
Δημόσιο Δημοτικό:
Τα παιδιά συνδέουν την έννοια της κρίσης με εκείνη της απουσίας χρημάτων, αλλά και εργασίας, η οποία συνοδεύεται από συναισθηματική αρνητική φόρτιση και ζητήματα επιβίωσης. Για παράδειγμα:
«Είναι που ο Βενιζέλος έφαγε τα λεφτά μας». Εβελίνα
«Είναι όταν η μαμά και ο μπαμπάς δεν έχουνε λεφτά». Κατερίνα
«Δεν έχουμε λεφτά. Και η μαμά κλαίει. Αυτό είναι κρίση». Λένα
«Είναι που θέλουμε να πάρουμε πράγματα αλλά δεν έχουμε λεφτά». Νικόλας
«Νομίζω είναι πολλά… Εγώ νομίζω οικονομική κρίση είναι ο κόσμος που δεν έχει να φάει, ο κόσμος που πηγαίνει όλη μέρα στην δουλειά αλλά δεν πληρώνεται, όπως γινόταν και με την μαμά μου πριν την διώξουν, ο κόσμος που δεν έχει δουλειά και ο κόσμος που είναι στους δρόμους γιατί δεν μπορεί να πληρώσει σπίτι». Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό:
Τα παιδιά υποστηρίζουν πως κρίση είναι η έλλειψη χρημάτων, καθώς και τα έντονα αρνητικά συναισθήματα που απορρέουν από αυτήν την έλλειψη. Ο φτωχός συνδέεται με την κρίση και τα χρήματα, παράλληλα όμως και πάλι παρατηρείται ότι τα παιδιά αναφέρονται στην κρίση χωρίς να εντάσσουν τις δικές τους οικογένειες μέσα σε αυτήν.
«Είναι που δεν έχουν λεφτά πολλοί άνθρωποι γύρω μας. Η μαμά μου και ο μπαμπάς μου έχουν». Μελίνα
«Ααα ναι , αυτό δεν είναι που παθαίνει η μαμά όταν την νευριάζουμε και φωνάζει και χτυπάει το χέρι στο τραπέζι»; Μίνα
«Ο μπαμπάς λέει ότι λεφτά δεν έχουν αυτοί που δεν δουλεύουν και αυτό είναι κρίση που με έβαλες να σου ζωγραφίσω κιόλας». Μυρτώ
«Ε εντάξει είναι αυτό που γκρινιάζουν πολλοί ότι δεν έχουν λεφτά. Εγώ έχω». Νίκη
«Είναι οι φτωχοί που κάηκε το σπίτι τους»; Παναγιώτης
6.2.3.Αίτια
Δημόσιος παιδικός σταθμός
Τα παιδιά αποδίδουν την ευθύνη έλλειψης χρημάτων σε ένα άλλο πρόσωπο, που πέρα από τα παιχνίδια, συνδέεται με μία αρνητική φιγούρα, οι κακοί πήραν τα χρήματα, οι Γερμανοί. Επομένως βλέπουμε να εισέρχεται και ένα δια-πολιτισμικό στοιχείο. 1 στα 5 παιδιά της συγκεκριμένης κατηγορίας δείγματος δήλωσε άγνοια.
«Τα πολλά παιχνίδια. Πήραν πολλά παιχνίδια και δεν έχουν άλλα λεφτά». Αγγελική
«Δεν ξέρωωω». Γιώργος
«Φταίνε αυτοί που ήρθαν, οι κακοί και μας πήραν τα λεφτά και δεν έχουμε λεφτά. Δεν ξέρω πως τους λένε. Τους δείχνει η τηλεόραση και η μαμά και ο μπαμπάς λένε ότι αυτοί είναι κλέφτες και έκαναν οικονομική κρίση». Ευαγγελία
«Τα λεφτά πήγαν στο πορτοφόλι τους. Στους Γερμανούς. Έτσι λέει ο μπαμπάς. Τα φάγανε. Εμείς δε φάγαμε». Δημήτρης
«Μπορεί να έχει δώσει σε κάποιους λεφτά και να μην έχει άλλα. Πληρώνει συνέχεια και δεν έχει άλλα λεφτά». Γεωργία
Ιδιωτικός παιδικός σταθμός
Στη συγκεκριμένη κατηγορία παιδιών βλέπουμε πως η πλειοψηφία δεν μας δίνει σαφή απάντηση, καθώς δεν ξέρει ή δεν απαντά. Μία πιθανή απάντηση είναι πως οι άνθρωποι ξέχασαν να πάνε στην τράπεζα.
«Το σχολείο». Χρυσάνθη
«Δεν ξέρω». Ζωή
«Δεν πήγαν οι άνθρωποι στην τράπεζα». Ζήσης
«Δεν θέλω να πω». Γιάννης
«…» Εύα
Δημόσιο Δημοτικό
Τα παιδιά του Δημοτικού υποστηρίζουν πως τα αίτια για την οικονομική κρίση αντικατοπτρίζουν την κυβέρνηση, την εξουσία και τους ίδιους τους πολιτικούς. Για παράδειγμα:
«Το κράτος, ο Βενιζέλος! Μου το είπε η μαμά. «Μαζί τα φάγαμε»..». Εβελίνα
«Οι πολιτικοί. Αυτοί φταίνε το ξέρω». Κατερίνα
«Γιατί φταίει ο Παπανδρέου που είναι βλάκας». Λένα
«Δεν ξέρω». Νικόλας
«Για όλο αυτό νομίζω ευθύνεται η κυβέρνηση και αυτός ο βλάκας ο Παπανδρέου….. Ααα είπα κακιά λέξη συγνώμη»! Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό
Οι απόψεις ως επί τω πλείστον ποικίλουν, καθώς βλέπουμε στη συγκεκριμένη κατηγορία για την κρίση να ευθύνονται οι πολιτικοί, φυσικές δυνάμεις, μα κυρίως οι ίδιοι οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται ως φτωχοί και δε δουλεύουν.
«Οι πολιτικοί φταίνε λέει η μαμά». Μελίνα
«Δεν ξέρω». Μίνα
«Οι φτωχοί που δεν δουλεύουν φταίνε. Γιατί βαριούνται γι’αυτό δεν δουλεύουν και γιατί έχουμε κρίση δηλαδή τα λεφτά τα έχουν οι καλοί». Μυρτώ
«Φταίνε αυτοί που γκρινιάζουν ότι δεν έχουν λεφτά». Νίκη
«Φταίει η φωτιά που έκαψε τα σπίτια των ανθρώπων και έγιναν φτωχοί». Παναγιώτης
6.2.4. Λύσεις
Δημόσιος παιδικός σταθμός:
Στη συγκεκριμένη κατηγορία τα παιδιά υποστηρίζουν δύο βασικές λύσεις αρχικά να τιμωρηθούν οι κακοί ένοχοι που πήραν τα χρήματα και έπειτα οι άνθρωποι να δουλέψουν, κάνοντας βέβαια και οικονομία:
«Πρέπει να οι άνθρωποι να κάνουν οικονομία». Αγγελική
«Πρέπει να πάνε στην δουλειά οι άνθρωποι». Γιώργος
«Να πάμε να βρούμε τους κλέφτες που μας πήραν τα λεφτά και φταίνε για την κρίση και να τους σκοτώσουμε. Καλά αν δεν τους σκοτώσουμε, να τους πιάσουμε και να πούμε στην αστυνομία να τους πάρει και θα έχουμε ξανά τα λεφτά». Ευαγγελία
«Να βάλουμε φυλακή τους Γερμανούς». Δημήτρης
«Πρέπει να οι άνθρωποι να πάνε να δουλέψουν». Γεωργία
Ιδιωτικός παιδικός σταθμός:
Η πλειοψηφία των παιδιών βλέπουμε να επικαλείται άγνοια, πλην των απόψεων περί περισσότερης εργασίας και επίσκεψης σε τράπεζα, ώστε να βρούμε χρήματα:
«Δεν ξέρω». Χρυσάνθη
«Να δουλεύουμε πιο πολύ». Ζωή
«Να πάμε στην τράπεζα». Ζήσης
«Δεν θέλω να πω». Γιάννης
«Δεν ξέρω». Εύα
Δημόσιο Δημοτικό:
Τα παιδιά θίγοντας το ζήτημα της πολιτικής και των πολιτικών προσώπων και κυβερνήσεων, κρίνουν σωστή ως λύση μία τιμωρία, άμεση ή έμμεση. Άμεση με την έννοια της αρπαγής των χρημάτων αυτών που ανήκουν στους πολίτες ή μέσω κάποιας μήνυσης και έμμεση με την έννοια της αλλαγής ψήφου σε επικείμενες εκλογές. Τέλος αναφέρεται και εδώ το ζήτημα της οικονομίας, που οφείλουν να κάνουν οι πολίτες.
«Να κλέψουμε λεφτά. Έτσι θα έχουμε λεφτά». Εβελίνα
«Να μπούμε στην πολιτική την νύχτα κρυφά και να τα πάρουμε πίσω τα λεφτά μας. Θα είμαστε κλέφτες του εαυτού μας αφού είναι δικά μας τα λεφτά γιατί και αυτοί νύχτα μπήκαν στα σπίτια μας και μας έκλεψαν και δεν τους καταλάβαμε». Κατερίνα
«Θα κάνουμε μήνυση στον Βενιζέλο, θα πάρουμε πίσω τα λεφτά μας και θα έχουν όλοι δουλειά και λεφτά». Λένα
«Δεν έχω ρωτήσει». Νικόλας
«Πιστεύω ότι πρέπει να ψηφίσουμε κάποιους που είναι καλύτεροι από αυτούς που…. κάτσε να το πω κάπως αλλιώς… Φταίει η κυβέρνηση άρα για να μην έχουμε οικονομική κρίση πρέπει να ψηφίσουμε κάποιους που είναι καλοί και σωστοί και όχι…….- να το πω τώρα αυτό; Και όχι τους καραγκιόζηδες που έχουμε τώρα! Οι απλοί πολίτες πρέπει να κάνουν οικονομία». Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό:
Η πλειοψηφία των παιδιών που απάντησαν τη συγκεκριμένη ερώτηση υποστηρίζουν είτε οι άνθρωποι που έχουν ανάγκη από χρήματα να φύγουν από τη χώρα, είτε να σταματήσουν να εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους για την κατάσταση. Τέλος 1 από τα παιδιά υποστήριξε «να σβηστεί η φωτιά», θέλοντας πιθανόν να εκφράσει την ανάγκη για εύρεση μίας λύσης που θα βοηθήσει το φτωχό να επιστρέψει σπίτι του μετά τη φωτιά.
«Δεν ξέρω». Μίνα
«Μμμμ να φύγουν οι φτωχοί από την χώρα και να μείνουν οι καλοί. Έτσι δεν θα έχουμε κρίση. Να πάνε ταξίδι με αεροπλάνο. Και εγώ πάω πολλά ταξίδια με αεροπλάνο αλλά εγώ είμαι καλή και πρέπει να γυρνάω». Μυρτώ
«Να μην γκρινιάζουν αυτοί που γκρινιάζουν ότι δεν έχουν λεφτά». Νίκη
«Να σβήσουμε την φωτιά». Παναγιώτης
6.2.5.α.Πρακτικές συνέπειες
Δημόσιος παιδικός σταθμός:
Το βασικό πρόβλημα που φαίνεται να αντιμετωπίζουν τα παιδιά είναι πως δεν υπάρχουν χρήματα για παιχνίδια, πράγμα, θα λέγαμε, πιθανόν ανώδυνο. Εάν δούμε όμως αντίστροφα τα λεγόμενά τους θα καταλαβαίναμε πως τα ίδια υποστηρίζουν ότι υπάρχουν χρήματα μόνο για τις βασικές βιοποριστικές ανάγκες και για τίποτα περαιτέρω από άποψη ποιότητας ζωής:
«Παίρνει η μαμά και ο μπαμπάς μόνο φαγητό γιατί είναι ακριβά τα παιχνίδια». Αγγελική
«Δεν έχουν λεφτά για παιχνίδια και μπορούμε να πάρουμε μόνο ένα πράγμα γιατί αν πάρουμε δύο θα μας μαλώσει το Δ.Ν.Τ». Γιώργος
«Μας πήραν τα λεφτά λέει η μαμά και γι’ αυτό δεν έχουμε και λέει ότι μπορούμε να παίρνουμε μόνο φθηνά πράγματα. Και η μαμά δεν μου παίρνει αυτά που θέλω. O μπαμπάς δεν πάει καθόλου στην δουλειά τώρα και όλο κάθεται σπίτι». Ευαγγελία
«Ο φτωχός δεν έχει να φάει και δεν έχει δωμάτιο. Και παιχνίδια και μπαλόνια. Και υπάρχουν και φτωχά παιδάκια στο δρόμο». Δημήτρης
«Ε άμα δεν έχει λεφτά κάποιος πως να πάρει παιχνίδια; Και αν έχει λίγα να τα δώσει και σε παιχνίδια και σε φαγητά και γλυκά». Γεωργία
Ιδιωτικός παιδικός σταθμός:
Τα παιδιά ορίζουν ως πρακτική συνέπεια την έλλειψη και τη στέρηση παιχνιδιών και άλλων αντικειμένων, όπως ακριβώς και παραπάνω:
«Αν δεν έχει κάποιος λεφτά δεν έχει πολλά παιχνίδια». Χρυσάνθη
«Αν δεν έχει κάποιος λεφτά έχει προβλήματα. Δεν μπορεί να πάρει φαγητό και δεν μπορεί να πληρώσει καν τα πράγματα και όταν μεγαλώσει το παιδί και το γραφείο της δεν μπορεί να πάρει». Ζωή
«Δεν μπορεί να πάρει κάτι που θέλει εκείνη την στιγμή και πάει στην τράπεζα να βγάλει λεφτά». Ζήσης
«Αυτοί που δεν έχουν λεφτά δεν φτάνουν για να πάρουν παιχνίδια και φαγητά αλλά εγώ έχω». Γιάννης
«Δεν μπορούν να πάρουν τα ακριβά παιχνίδια που έχω». Εύα
Δημόσιο Δημοτικό:
Τα παιδιά του Δημοτικού ανεβάζουν τον πήχη της έννοιας των επιπτώσεων, καθώς ξεφεύγουν από τα παιχνίδια και την ποιότητα ζωής και η πλειοψηφία τους περνά στην άποψη του ότι πλέον δεν υπάρχει δυνατότητα αγορά ούτε των βασικών πρώτων αναγκών, όπως η τροφή, ή η κατοικία. Πιο συγκεκριμένα:
«Δεν μπορούνε να φάνε». Εβελίνα
«Πολλές φορές δεν έχουμε φαγητό, τρώμε μακαρόνια και φακές ενώ θέλουμε σουβλάκια». Κατερίνα
«Παίρνουμε μόνο ένα ή δύο παιχνίδια και φταίει η κρίση λέει η μαμά. Ο φτωχός δεν έχει παιχνίδια, μένει σε μικρό σπίτι». Λένα
«Αυτοί που δεν έχουν λεφτά μπορούν να πάρουν λίγα φαγητά και δεν μπορούν να πάρουν παιχνίδια». Νικόλας
«Όταν δεν έχεις λεφτά έχεις πολλά προβλήματα….Όλα αυτά που σου είπα. Ο κόσμος που δεν έχει να φάει, ο κόσμος που πηγαίνει όλη μέρα στην δουλειά αλλά δεν πληρώνεται, όπως γινόταν και με την μαμά μου πριν την διώξουν, ο κόσμος που δεν έχει δουλειά και ο κόσμος που είναι στους δρόμους γιατί δεν μπορεί να πληρώσει σπίτι.Ααα και το άλλο! Ο μπαμπάς έβαλε στο γκαράζ το μεγάλο αμάξι και δεν το παίρνει καθόλου και πήγαινε με το ποδήλατο στην δουλειά αλλά τώρα που δεν έχει δουλειά η μαμά παίρνει το δικό της το μικρό. Και όταν ρώτησα είπαν ότι επειδή δεν έχουμε λεφτά το κάναν… Σου είπα ότι επειδή φτιάξαμε στο σχολείο λαμπάδα και μου άρεσε κιόλας, όταν με πήρε η νονά τηλέφωνο και με ρώτησε τι λαμπάδα θέλω, της είπα ότι από την στιγμή που έχουμε οικονομική κρίση και ο νονός δεν έχει καθόλου δουλειά και έχουν και τόσα έξοδα με το μπέμπη που γέννησε τώρα, δεν υπάρχει λόγος να ξοδεύεται γιατί να έχω δύο λαμπάδες δεν έχει νόημα, την μία θα πάρω». Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό:
Αντίθετα από την κατηγορία παιδιών που προηγήθηκε η συγκεκριμένη ομάδα παιδιών υποστηρίζει πως οι πρακτικές συνέπειες της κρίσης αντανακλούν στην έλλειψη ακριβών ρούχων ή παιχνιδιών, αφού πάνω κάτω χρήματα για φαγητό φαίνεται να έχουμε όλοι:
«Με την οικονομική κρίση κάποιοι δεν έχουν λεφτά και τα λεφτά είναι σημαντικά: γιατί τα θέλουμε για να αγοράζουμε. Και αύριο θα μου πάρει ο μπαμπάς ο μπαμπάς tablet σαν το δικό του. Μου το υποσχέθηκε γιατί ήμουν καλό παιδί και μάζεψα τα παιχνίδια μου». Μελίνα
«Οι φτωχοί να φάνε έχουν νομίζω αλλά δεν έχουν παιχνίδια». Μίνα
«Οι φτωχοί δεν παίρνουν ακριβά ρούχα». Μυρτώ
«Όταν κάποιος έχει λίγα λεφτά πρέπει να αγοράζει παιχνίδια. Όλοι έχουμε φαγητά». Νίκη
«Αυτοί που δεν έχουν λεφτά δεν μπορούν να αγοράσουν αυτά που θέλουν τα παιδιά τους. Γιατί θέλουμε να αγοράσουμε κάτι πολύ ακριβό, δηλαδή να συνεχίζουμε να συνεχίζουμε να αγοράζουμε κάτι που αρέσουν σε εμάς τα παιδιά τους και να μας το παίρνουν οι γονείς. Να αγοράσουμε κάτι που χρειάζονται και θέλουν τα παιδιά, ένα παιχνίδι. Όλοι έχουμε φαγητό αλλά δεν κάνει να τρώμε γλυκά λέει η μαμά οπότε δεν μπορώ να φάω το γλειφιτζούρι που μου έφερες. Μόνο λίγο σοκολάτα κάνει. Όταν δεν έχει λεφτά κάποιος τραγουδάει στον δρόμο και του δίνουν λεφτά σε ένα ποτηράκι». Παναγιώτης
6.2.5.β.Συναισθηματικές συνέπειες κρίσης
Δημόσιος Παιδικός Σταθμός:
Τα παιδιά θεωρούν πως η έλλειψη χρημάτων, επομένως η ύπαρξη στερήσεων δημιουργούν το συναίσθημα της στενοχώριας και του θυμού, καθώς και την εξωτερίκευση των συναισθημάτων αυτών.
«Μάλλον στεναχωρήθηκε».. Αγγελική
«Στενοχωρήθηκε..στενοχωριούνται νομίζω (όταν δεν έχουν λεφτά)». Γεωργία
«Θυμωμένη είναι (η Αλίκη).. (τον μπαμπά) τον μάλωσαν κι έφυγε και τώρα κλαίει».. Δημήτρης
«Η μαμά φωνάζει όταν τους βλέπει (τους κακούς) και κλαίει.. Μερικές φορές κλαίει όταν της ζητάω κάτι και κάποιες άλλες τσακώνεται με τον μπαμπά». Ευαγγελία
Ιδιωτικός Παιδικός Σταθμός:
Ομοίως με παραπάνω τα παιδιά κάνουν λόγο για θυμό και λύπη:
«Στεναχωρήθηκε (η Αλίκη)». Γιάννης
«Δεν θα στενοχωριέται πολύ, έχει κι άλλα παιχνίδια (η Αλίκη)». Εύα
«Στεναχωρημένη». Ζωή
«Θύμωσε (η Αλίκη)». Χρυσάνθη
Δημόσιο Δημοτικό:
Αντίστοιχα με τα προαναφερθέντα και σε αυτήν την ομάδα παιδιών η έλλειψη χρημάτων ταυτίζεται με αρνητικά συναισθήματα όπως η λύπη, ο θυμός, η στενοχώρια:
«Στενοχωριόμαστε πάρα πολύ.. Στεναχωριόμαστε που δεν μπορούμε να αγοράσουμε αυτά που θέλουμε και φαγητό δεν έχουμε». Κατερίνα
«Λυπημένη, θυμωμένη? Η μαμά κλαίει, της λέω δεν πειράζει θα της πάρω κούκλα να μην κλαίει». Λένα
«Στεναχωρήθηκε (η Αλίκη)». Νικόλας
«Στεναχωριέται φυσικά (ο κόσμος)». Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό:
Τέλος βλέπουμε ότι και αυτή η κατηγορία παιδιών, τουλάχιστον η πλειοψηφία της που έκανε λόγο για την έννοια του συναισθήματος, θεωρεί πως η οικονομική κρίση προκαλεί στενοχώρια, γι αυτό άλλωστε και η Αλίκη νιώθει έτσι, επειδή δεν μπορεί λόγω έλλειψης χρημάτων να πάρει το μπαλόνι που θέλει.
«Στεναχωριέται αυτός που δεν έχει λεφτά». Μελίνα
«Στεναχωρήθηκε (η Αλίκη)». Μίνα
«Στενοχωριέται (η Αλίκη)». Παναγιώτης
6.2.6.Πηγή Πληροφοριών για τη κρίση
Δημόσιος Παιδικός Σταθμός:
Τα παιδιά της ομάδας του παιδικού σταθμού βλέπουμε να ακούν συχνά τη λέξη κρίση από το στενό οικογενειακό τους περιβάλλον, όπως κυρίως οι γονείς, ή η γιαγιά. Αναφέρεται επίσης πως νύξη πραγματοποιείται και στο σχολείο.
«Έχουμε πρόβλημα, δε θυμάμαι πώς το λένε, το λέει η μαμά πάντως». Αγγελική
«Θα μαθ μαλώθει το Δ.Ν.Τ, η μαμά το είπε. Μετά ρώτησα τον μπαμπά, τώρα που μπορούμε να παίρνουμε μόνο ένα πράγμα αν θα παίρνουμε χυμό για μένα ή coca cola για αυτόν». Γιώργος
«Η γιαγιά λέει ότι δεν μπορεί να μου πάρει μπάλα γιατί δεν έχουμε χρήματα. έτσι λέει ο μπαμπάς. Τα φάγανε. Εμείς δε φάγαμε. Και η κυρία στο σχολείο το λέει! Και η τηλεόραση. Κρίση! Η μαμά λέει και κρίση νεύρων»! Δημήτρης
«Δεν ξέρω πως τους λένε. Τους δείχνει η τηλεόραση και η μαμά και ο μπαμπάς λένε ότι αυτοί είναι κλέφτες και έκαναν οικονομική κρίση». Ευαγγελία
Ιδιωτικός Παιδικός Σταθμός:
Εντύπωση, ενδεχομένως, προκαλεί πως από τα παιδιά του ιδιωτικού παιδικού σταθμού μόνο το ένα ανέφερε πως έχει ακούσει την έννοια της οικονομικής κρίσης να συζητείται, από τη γιαγιά. Τα υπόλοιπα δεν ανέφεραν καμία πληροφορία σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα.
«Το κατάλαβα μόνη μου έτσι πονηρά. Η γιαγιά το λέει». Χρυσάνθη
Δημόσιο Δημοτικό
Τα παιδιά του δημοτικού πέρα από το στενό οικογενειακό τους περιβάλλον θέτουν και τον παράγοντα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης ως βασική πηγή πληροφόρησης σχετικά με την οικονομική κρίση. Προσθέτουν μάλιστα πως όλοι οι άνθρωποι μιλούν για αυτό το κοινωνικό φαινόμενο:
«Μου το είπε η μαμά. «Μαζί τα φάγαμε»… Έχουμε κρίση, το λένε όλοι». Εβελίνα
«Ε έχω ακούσει και την μαμά και το μπαμπά που το λένε και στην τηλεόραση το λένε, ότι αυτοί μας έφαγαν τα λεφτά και τώρα δεν έχουμε καθόλου». Κατερίνα
«Φταίει ο Παπανδρέου που είναι βλάκας, ο μπαμπάς το λέει συνέχεια αυτό». Λένα
«Ε όλοι μιλάνε για όλα αυτά… Και η μαμά και ο μπαμπάς και η γιαγιά και ο παππούς και στην τηλεόραση και όλοι, και ο παππούς το λέει και στον φούρνο»…. Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό
Όμοια με τις προαναφερθείσες ομάδες παιδιών, έτσι και τα παιδιά του ιδιωτικού δημοτικού αναφέρουν ως βασική πηγή πληροφόρησης την οικογένεια, όπως η μητέρα και ο πατέρας, καθώς και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, που κάνουν λόγο για την έννοια του χρήματος.
«Μου έχει πει η μαμά. Το λέει όλη την ώρα στην δουλειά της». Μελίνα
«Αυτό δεν είναι που παθαίνει η μαμά όταν την νευριάζουμε και φωνάζει και χτυπάει το χέρι στο τραπέζι»; Μίνα
«Η μαμά λέει ότι υπάρχουν φτωχοί, ο μπαμπάς λέει ότι λεφτά δεν έχουν αυτοί που δεν δουλεύουν». Μυρτώ
«Στην τηλεόραση που βλέπει ο μπαμπάς λένε ότι λεφτά υπάρχουν». Νίκη
6.2.7. Μελλοντικές (προ)βλέψεις
Δημόσιος Παιδικός Σταθμός
Τα παιδιά αφού ρωτήθηκαν τι θα γίνει στο τέλος με την Αλίκη και το μπαλόνι που της αρέσει, εξέφρασαν την άποψη πως θα καταφέρει η ηρωίδα στο τέλος να πάρει το παιχνίδι της, μα αφού η μαμά της βρει δουλειά και αποκτήσει χρήματα. Η Αλίκη μάλιστα αφού πάρει το μπαλόνι της θα είναι χαρούμενη.
«Θα έχουνε λεφτά σε λίγο καιρό, θα πάνε στη δουλειά για να βγάλουνε λεφτά, πρέπει να κάνουν οικονομία, θα δουλέψει η μαμά της και θα της το πάρει, αυτό θα γίνει, θα είναι χαρούμενη (η Αλίκη)». Αγγελική
«Νομίζω ότι κάποια στιγμή θα το πάρει (η Αλίκη το μπαλόνι), άμα βρει κάποια λεφτά εκεί θα τα πάρει και θα το αγοράσει. Θα της το πάρει και θα είναι χαρούμενη». Γεωργία
«Θα πάει στην δουλειά της και θα βγάλει λεφτά και θα πάρει το μπαλόνι και μετά θα είναι χαρούμενη η Αλίκη». Γιώργος
«Θα της το πάρει (η μαμά της Αλίκης το μπαλόνι), θα πάει στη δουλειά». Ευαγγελία
Ιδιωτικός Παιδικός Σταθμός
Οι απόψεις στη συγκεκριμένη κατηγορία παιδιών ποικίλουν, καθώς 1 παιδί υποστηρίζει πως η Αλίκη της ιστορίας δεν θα καταφέρει ποτέ να πάρει το μπαλόνι που θέλει, ενώ τα άλλα παιδιά δηλώνουν ότι με οικονομία, ή με χρήματα από την τράπεζα, ή αφού τελειώσει η οικονομική κρίση η ηρωίδα θα καταφέρει να αγοράσει το μπαλόνι της:
«Δεν θα της το πάρει, όχι δεν θα της το πάρει (το μπαλόνι της ιστορίας). Θα στεναχωρηθεί πολύ (η Αλίκη)». Γιάννης
«Να το πάρει μωρέ καλύτερα (η Αλίκη το μπαλόνι)». Εύα
«Να πάει στην τράπεζα, θα της πάρει μπαλόνι και θα χαρεί». Ζήσης
«Ναι αλλά άμα κάνει ένα ευρώ και η μαμά της κάνει οικονομία θα μπορεί να της το πάρει». Ζωή
«Ναι θα της το πάρει όταν τελειώσει η οικονομική χρήση. Χαρούμενη (θα είναι η Αλίκη)». Χρυσάνθη
Δημόσιο Δημοτικό
Τα παιδιά στη συγκεκριμένη ερώτηση απαντούν με σιγουριά πως θα βρει λεφτά η μητέρα της Αλίκης για να της πάρει το μπαλόνι που ονειρεύεται, χωρίς ακριβώς να προσδιορίσουν την προέλευση αυτών των χρημάτων, δίνουν όμως μεγάλη σημασία στην ύπαρξη της έννοιας του χρήματος ως προηγηθείσα της αγοράς. Μία άλλη λύση επίσης που δίνεται, είναι να αποδοθεί στους ανθρώπους δικαιοσύνη μέσω της δικαστικής οδού, καθώς τέλος η μητέρα της Αλίκης να μην αγοράσει το μπαλόνι, αλλά κάτι πιο σημαντικό, όπως το φαγητό, όταν βρει χρήματα.
«Άμα βρει λεφτά, ναι, τώρα δεν έχει». Εβελίνα
«Θα της το πάρει, κάποια στιγμή θα βρει λεφτά και θα της το πάρει (το μπαλόνι η μαμά της)». Κατερίνα
«Είπαμε θα κάνουμε μήνυση στον Βενιζέλο, θα πάρουμε πίσω τα λεφτά μας και θα έχουν όλοι δουλειά και λεφτά». Λένα
«Θα της το πάρει, θα δουλέψει και θα της το πάρει (το μπαλόνι η μαμά της)». Νικόλας
«Πιστεύω ότι αν καταφέρει να βρει λεφτά πρέπει να τα δώσει σε φαγητά και πιο σημαντικά πράγματα και όχι στο μπαλόνι». Νικολέτα
Ιδιωτικό Δημοτικό
Τα παιδιά σε αυτήν ομάδα, όμοια με τις προηγούμενες υποστηρίζουν πως η Αλίκη θα καταφέρει να ξεπεράσει τις οικονομικές της δυσκολίες και θα αγοράσει τελικά το μπαλόνι της, άλλωστε η ιστορία αυτή είναι ένα παραμύθι και τα παραμύθια έχουν καλό τέλος, μιας που θέλουν τους ήρωες πάντα ευτυχισμένους. 1 παιδί αντιθέτως αναφέρει πως το μπαλόνι δεν θα αγοραστεί ποτέ, καθώς η μητέρα της Αλίκης είναι κακιά και με πρόθεση δεν της αγοράζει το μπαλόνι.
«Θα βρει λεφτά και θα της το πάρει. Στη δουλειά (θα βρει λεφτά). Θα βρει δουλειά αν δεν έχει». Μελίνα
«Αφού είναι παραμύθι. Τα παραμύθια έχουν πάντα καλό τέλος άρα θα της το πάρει. Μπορεί να τα βρουν κάπου τα λεφτά και να της το πάρει». Μίνα
«Όχι είπαμε, αφού είναι κακιά (η μαμά της Αλίκης)». Νίκη
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Απόψεις σχετικά με την οικονομική κρίση, από παιδιά 4 κατηγοριών, παιδικού σταθμού δημόσιου και ιδιωτικού και δημοτικού δημόσιου, επίσης, και ιδιωτικού. Απόψεις διαφορετικές μα και ίδιες, που όλες έχουν έναν κοινό παρονομαστή: την τωρινή κατάσταση της χώρας και το ότι τελικά τα περισσότερα παιδιά κατέχουν γνώση, παρά το νεαρό της ηλικίας τους.
Αναφορικά με την πρώτη βασική κατηγορία, εκείνη της προέλευσης χρημάτων βλέπουμε τα μικρότερα και τα μεγαλύτερα παιδιά να υποστηρίζουν πως τα χρήματα προέρχονται από τον εργασιακό θεσμό, καθώς και όπως υποστηρίζουν τα παιδιά του ιδιωτικού δημοτικού, προέρχονται κυρίως από την τράπεζα.
Περνώντας στην προσπάθεια ορισμού της οικονομικής κρίσης βλέπουμε τα μικρότερα παιδιά να κάνουν λόγο για έλλειψη χρημάτων και στέρηση υλικών αγαθών, ενώ τα μεγαλύτερα πέρα από την έννοια της φτώχειας από την οποία απορρέει και η απουσία χρημάτων, προσθέτουν και την υπαρκτή συναισθηματική φόρτιση, καθώς και τα καθ’ολοκληρία αρνητικά συναισθήματα σε μία τέτοιου είδους κατάσταση.
«Ποιος φταίει», ρωτήσαμε και τα μικρότερα απάντησαν προβαίνοντας σε μία προσωποποίηση της έννοιας της κρίσης, καθώς ανέφεραν κακούς και ανθρώπους με σκοτεινές μεγάλες δυνάμεις, ανέφεραν τους Γερμανούς και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Τα μεγαλύτερα παιδιά έθεσαν και άλλους παράγοντες, καθώς συγκεκριμενοποίησαν αυτήν τη μετέωρη εικόνα του κακού και την ονόμασαν πολιτική, εξουσία, κυβέρνηση, πολιτικά πρόσωπα. Υποστήριξαν ακόμη και ότι οι ίδιοι άνθρωποι έχουν πολλές ευθύνες γιατί δεν δούλεψαν όσο έπρεπε.
Και για όλη αυτήν την κατάσταση… ποια είναι η πρέπουσα λύση; Τα παιδιά κλίνουν σε μία βασική λύση, εκείνη της τιμωρίας, άμεση ή έμμεσης. Άμεσης, μέσω κλοπής των ήδη κλοπιμαίων που μας ανήκουν, καθώς και έμμεσης, μέσω της δικαιοσύνης. Άλλη μία λύση που προτείνουν είναι η εργασία, καθώς και το να κάνουν οι άνθρωποι οικονομία. Επίσης μπορούν να μετακομίσουν στο εξωτερικό και να σταματήσουν να μοιρολατρούν.
Ως προς τις πρακτικές συνέπειες τα μικρότερα παιδιά αναφέρουν την υπάρχουσα στέρηση χρημάτων σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη ψυχαγωγία και ποιότητα ζωής, ενώ τα μεγαλύτερα κάνουν λόγο ακόμη και για στέρηση βασικών αναγκών, όπως η τροφή και η στέγαση. Βλέπουμε όμως και την άποψη που υποστηρίζει πως η στέρηση αφορά μόνο στην απόκτηση ακριβών αντικειμένων.
Σχετικά με τις συναισθηματικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης οι απόψεις φαίνεται να συμφωνούν, καθώς όλα τα παιδιά εκφράζουν τις έννοιες της στενοχώριας, της λύπης, του θυμού, όπως επίσης και της ανάγκης που υπάρχει για εξωτερίκευση αυτών των συναισθημάτων.
Ως πηγή πληροφόρησης τα μικρότερα και μεγαλύτερα παιδιά αναφέρουν το στενό οικογενειακό τους κύκλο, τους γονείς τους, τη γιαγιά και τον παππού, καθώς επίσης τα μεγαλύτερα εισάγουν και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ως πληροφοριοδότη. Ακόμη σημαντικό είναι πως τα μεγαλύτερα παιδιά θεωρούν πως όλοι μιλούν για το συγκεκριμένο ζήτημα, επομένως είναι λογικό να έχουν ακούσει πολλά πράγματα για αυτό. Άρα αφού όλος ο κόσμος μιλά γι’αυτό, σίγουρα θα είναι κάτι που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο.
Τέλος αναφορικά με τις (προ) βλέψεις του μέλλοντος και το εάν τελικά η Αλίκη της ιστορίας καταφέρει να αποκτήσει ή όχι το μπαλόνι που θέλει τόσο παιδί, όλα τα παιδιά εκτός από 1 υποστηρίζουν πως θα τα καταφέρει! Πιο συγκεκριμένα η μητέρα της οφείλει να βρει δουλειά, ώστε να αποκτήσει χρήματα και να αγοράσει στο παιδί της το μπαλόνι, ή απλώς να πάει στην τράπεζα και από εκεί να πάρει λεφτά. Μπορούμε ωστόσο να περιμένουμε να περάσει η κρίση και έπειτα να κάνουμε τις αγορές που θέλουμε. Εντύπωση προκαλεί πως τα μικρότερα παιδιά επιμένουν στο θεσμό της εργασίας, δηλαδή στην έννοια της πηγής του χρήματος και δίνουν σε αυτό τη μεγαλύτερη βάση, ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά δεν αναφέρουν καθόλου τον τρόπο, την πηγή προέλευσης των χρημάτων, μα επιμένουν να τονίζουν τη σημασία του ίδιου του χρήματος αυτού καθ’ αυτού.
Περνώντας σε σύγκριση των δύο κατηγοριών, δηλαδή των παιδιών που προέρχονται από δημόσια σχολεία και των παιδιών που προέρχονται από ιδιωτικά, μπορούμε να προβούμε σε κάποια συμπεράσματα. Αρχικά όπως είναι λογικό βλέπουμε τα παιδιά του παιδικού σταθμού να εκφράζονται πιο απλά ή με λιγότερα επιχειρήματα σε σχέση με τα παιδιά του δημοτικού, γεγονός αναμενόμενο, καθώς υπάρχει ανάμεσά τους διαφορά ενός αναπτυξιακού σταδίου. Επομένως τα πιο μεγάλα παιδιά θέτουν και πιο πολύπλοκους παράγοντες στο ζήτημα της κρίσης, που χαρακτηρίζονται από πολυσήμαντες και σύνθετες έννοιες.
Σχετικά με τα παιδιά που φοιτούν σε δημόσιο σχολείο και παιδιά που φοιτούν σε ιδιωτικό μπορούμε να πραγματοποιήσουμε αξιόλογες επισημάνσεις. Τα παιδιά των ιδιωτικών σχολείων βλέπουμε να αναφέρουν πολύ περισσότερο την έννοια του τραπεζικού συστήματος, το οποίο είτε αποτελεί αιτία της κρίσης, είτε την πολυπόθητη λύση, είτε την πηγή του ίδιου του χρήματος. Εκεί που τα άλλα παιδιά υποστηρίζουν πως από τη δουλειά προέρχονται τα χρήματα, αυτά τα παιδιά υποστηρίζουν την κάρτα ανάληψης τραπέζης ως τη βασική πηγή του χρήματος και δεν τη χαρακτηρίζουν ως ένα απλό μέσον. Άρα η πρώτη κατηγορία παιδιών είναι, θα λέγαμε πιο εξοικειωμένη με την έννοια της εργασίας, ενώ η δεύτερη κατηγορία πιο εξοικειωμένη με την έννοια του τραπεζικού συστήματος.
Επιπρόσθετα βλέπουμε πως η ομάδα των μικρών παιδιών μας που φοιτούν σε ιδιωτικό παιδικό σταθμό παρουσιάζουν περισσότερη άγνοια από τα υπόλοιπα παιδιά και ως προς το ζήτημα της πληροφόρησης για την κρίση, αλλά και ως προς το ζήτημα της λύσης για την κρίση. Δεν ξέρουν, γιατί δεν ακούν τόσο πολύ όσο τα υπόλοιπα παιδιά τους γύρω να συζητούν πάνω στο θέμα, κι ας γνωρίζουν τα ίδια τον ορισμό του φαινομένου.
Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, εντοπίζεται ένας διαχωρισμός (;) ανάμεσα στα παιδιά με «κρίση» και στα παιδιά με «όχι τόσο κρίση». Είναι σαν τα ίδια τα παιδιά του ιδιωτικού σχολείου να δημιουργούν εξ’αρχής δύο ομάδες: τον εαυτό τους και τους άλλους, αυτούς που δεν έχουν χρήματα. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα διαχωρισμό εγώ-ο άλλος, εμείς- οι άλλοι, μία ενδοομάδα και μία εξωομάδα. Όλα τα παιδιά γνωρίζουν. Απλώς φαίνεται τα παιδιά των δημόσιων να γνωρίζουν εκ βαθέως, ενώ τα παιδιά των ιδιωτικών να γνωρίζουν επιφανειακά. Η μία κατηγορία μιλά σαν να το ζει, η άλλη στην ουσία αποτυπώνει την αναπαράσταση του φτωχού, με την οποία πασχίζει να μην ταυτιστεί και τα καταφέρνει. Άρα πλέον τα παιδιά μας δείχνουν πως στο μυαλό τους, μα και πιθανόν στην κοινωνία υπάρχουν στρατόπεδα δύο ανθρώπινων ομάδων; Είναι οι μη έχοντες που μιλούν για τον εαυτό τους και οι έχοντες που μιλούν για τους μη έχοντες; Τα παιδιά του δημόσιου λένε πως ο φτωχός δεν έχει λεφτά να φάει. Τα παιδιά του ιδιωτικού λένε πως ο φτωχός δεν έχει λεφτά για ακριβά πράγματα.
Εάν το κοιτούσαμε μονοδιάστατα θα μπορούσαμε να ενισχύσουμε την άποψη των φτωχών παιδιών του δημοσίου και των άλλων των πλουσίων, ενδίδοντας κι εμείς στο διαχωρισμό αυτό. Συμπερασματικά όμως μπορούμε να πούμε πως τα παιδιά, είτε της μίας κατηγορίας είτε της άλλης, δεν κάνουν τίποτα παραπέρα, από το να συνθέτουν το καθένα από τη δική του οπτική γωνία μία ολιστική εικόνα του φαινομένου της κρίσης, τα μισά θέτοντας τις βάσεις, τον πυρήνα και τα άλλα μισά θέτοντας την περιφέρεια, την επιφάνεια. Με τον τρόπο αυτό αντικατοπτρίζεται ολοκληρωτικά η έννοια της κρίσης, καθώς και μας δίνονται οι απόψεις που δεν είναι μόνο παιδιών, είναι οι απόψεις της ίδιας της κοινωνίας, μέσα στην οποία μεγαλώνουν. Τα παιδιά είναι απλώς ο πληροφοριοδότης των όσων συμβαίνουν, των όσων ακούγονται, έχοντας απόλυτη επίγνωση της κατάστασης. Τι κι αν είναι παιδιά;
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όση μαυρίλα και να υπάρχει γύρω μας, όσα προβλήματα και να έχουμε να αντιμετωπίσουμε, όσο απαισιόδοξοι και κακόκεφοι μπορεί να είμαστε σχεδόν όλοι σε αυτήν την χώρα , δεν μπορούμε να μην χαμογελάσουμε γλυκά στις απόψεις και στις ιδέες των μικρών παιδιών. Τα παιδιά αυτά είναι το μέλλον της Ελλάδας και ακόμα και αν το θέλαμε δεν μπορούν να μην καταλάβουν ότι η χώρα μας περνάει δύσκολα.
Τα παιδιά καταλαβαίνουν πολλά. Ακόμα και αν δυσκολεύονται στην έκφραση όλων αυτών που γνωρίζουν μπορούν να μας δώσουν να καταλάβουμε ότι ξέρουν πάρα πολύ καλά τι είναι οικονομική κρίση. Το ερώτημα είναι, τι σημαίνει αυτό; Ότι τα παιδιά φροντίζουν να μαθαίνουν από τόσο μικρά τι γίνεται στον κόσμο; Ή πολύ απλά η κατάσταση είναι τόσο δύσκολη που τα παιδιά θέλοντας και μη μπαίνουν καθημερινά στην διαδικασία να αναρωτιούνται , να αναζητούν αιτίες, να αναζητούν λύσεις για όλη αυτήν την κατάσταση γιατί ακόμα και τα ίδια δυσκολεύονται πολύ να προσαρμοστούν;
Η έρευνα αυτή με έκανε να καταλάβω ότι τα μικρά παιδάκια, που όλοι βλέπουμε και καμαρώνουμε να παίζουν, να τραγουδάνε, να γελάνε και ευχόμαστε από μέσα μας να ήμασταν στην θέση τους, δεν είναι τόσο ανέμελα και χαρούμενα όσο φαίνονται. Κουβαλάνε πάνω τους όλα τα προβλήματα των οικογενειών τους και μπαίνουν από μόνα τους στην διαδικασία να βρούνε τις δικές τους λύσεις. Δεν είναι προστατευμένα στον δικό τους κόσμο όπως θα θέλαμε να πιστεύουμε.
Ξεκινώντας την έρευνα δεν πίστευα ότι θα πάρω πολλές απαντήσεις. Ακόμα και οι ίδιοι οι γονείς μου έλεγαν ότι δεν το έχουν συζητήσει σχεδόν ποτέ το θέμα ανοιχτά με τα παιδιά τους άρα να μην περιμένω και πολλά. Η αντίληψη που έχουν όμως αυτά τα μικρά ανθρωπάκια είναι πολύ μεγάλη. Δεν χρειάστηκε να κάνω πολλές ερωτήσεις για να πάρω τις απαντήσεις που ήθελα. Τα παιδιά ήταν στο κλίμα και θέλαν να μιλήσουν, το είχαν ανάγκη. Και όταν έκλεινε το μαγνητόφωνο και ξέραν ότι δεν τα ηχογραφώ πια συνεχίζαν να μιλάνε και να λένε τα προβλήματα τους.
Και κάνοντας μια συγκριτική έρευνα περιμένεις ότι πολύ πιθανόν θα υπάρχουν και διαφορές στα δείγματα σου. Ναι υπήρχαν όντως διαφορές. Είναι γνωστό ότι δεν έχουν όλες οι οικογένειες τα ίδια προβλήματα γι΄αυτό και ίσως κάποια παιδιά δεν βιώνουν τόσο έντονα την στέρηση και την έλλειψη. Το γεγονός αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν καταλαβαίνουν. Και επειδή βλέπουν και καταλαβαίνουν προσπάθησαν και να αμυνθούν απέναντι μου. Μου είπαν τι γνωρίζουν αλλά προσπάθησαν πολύ για να με κάνουν να καταλάβω καλά ότι δεν τα αφορά άμεσα, ότι αυτά είναι καλά, ότι έχουν αυτά που θέλουν, άλλοι δεν έχουν….
Δεν περίμενα πολλά, μου δώσαν όμως πάρα πολλά . Και δεν είναι οι απαντήσεις τους αυτές που με γέμισαν αλλά η αίσθηση αισιοδοξίας που είχαν όλα αυτά τα μυαλουδάκια. Τα παιδιά που δεν βίωναν άμεσα το πρόβλημα ήταν πρόθυμα να βοηθήσουν να σταθούν δίπλα σε αυτούς που το έχουν ανάγκη βάζοντας εμάς τους ενήλικες στην διαδικασία να σκεφτούμε: «Αυτοί που μπορούν, οι γονείς αυτών των πρόθυμων παιδιών, γιατί δεν κάνουν κάτι και για αυτούς που το χρειάζονται;».
Τα παιδιά που βίωναν πολύ έντονα τη στέρηση μέσα από τις οικογένειες τους έδειξαν, με την σειρά τους, ότι πιστεύουν πραγματικά ότι στο τέλος θα είναι ικανοποιημένα και χαρούμενα, όλα θα πάνε καλά, τα λεφτά θα βρεθούν, η μαμά θα τους πάρει το μπαλόνι στο τέλος… Το πιστεύουν πραγματικά και όπως είπε ένα κοριτσάκι, πρέπει να πάνε όλα καλά αφού οι ιστορίες και τα παραμύθια έχουν πάντα καλό τέλος.
Η ζωή δεν είναι παραμύθι αλλά αξίζει πραγματικά να την δούμε λίγο έτσι. Να αποκτήσουμε λίγο από την αισιοδοξία των παιδιών που δεν είναι απ’ έξω, είναι εδώ και ζουν αυτά που ζούμε και εμείς αλλά δεν παύουν να ελπίζουν και να φροντίζουν να περνάνε καλά ακόμα και αν δεν έχουν αυτά που θέλουν. Αν σκεφτούμε και εμείς οι ενήλικες λίγο έτσι, ίσως καταλάβουμε τι είναι τελικά πιο σημαντικό στην ζωή, και ποιός ξέρει; Ίσως κάποια στιγμή, όπως στα παραμύθια, να φτιάξουν όλα μαγικά και να μπορέσουμε όλοι να πάρουμε το μπαλόνι που μας στέρησαν!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση:
Αλεξιάς Γ., 2006. «Κοινωνιολογία του σώματος», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Βισβίζη Άννα, 2012 , «The crisis in Greece and the EU-IMF rescue package: Determinants and pitfalls»
Busch, K., 1986 , «Η κρίση των ευρωπαϊκών κοινοτήτων», Εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα
Γιωτάκος Ο, 2010 «Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία». Ψυχιατρική, Άρθρο
Cole, M & Cole,S., 2002, « Η ανάπτυξη των παιδιών»,τόμος Α , εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα, Μετάφραση: Μαρία Σολμαν, Επιμέλεια: Ζαϊρα Παπαληγούρα& Παναγιώτα Βορριά
Cole, M & Cole,S., 2001, « Η ανάπτυξη των παιδιών»,τόμος Β , εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα, Μετάφραση: Μαρία Σολμαν, Επιμέλεια: Ζωή Μπαμπλέκου
Έρευνα εργατικού δυναμικού της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Δελτίο τύπου 16-12-2010
Θεωδοράκης, Γ. , 2010, « Άσκηση, Ψυχική υγεία και ποιότητα ζωής», Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. Θεσσαλονίκη
Ιωσηφίδης, Θ. & Σπυριδάκης, Μ. ,2006, «Ποιοτική κοινωνική έρευνα. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεδομένων» , Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα
Κακίση Λ.- Παναγόπουλου, 2006, «Και όμως ζωγραφίζουν – η ζωγραφική των παιδιών και ο κόσμος τους», Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ , Αθήνα
Κατερέλος, Ι., 2002, « Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα», Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ψυχολογίας, Αθήνα
Κορωναίου Α., 2002, « Εκπαιδεύοντας εκτός σχολείου», Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα
Κρότι, Ε., Μάνι, Α. ,2003, « Πώς να ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, Μετάφραση: Γεωργιάδου Ε.
Κυριόπουλος, Γ, & Τσιάντου, Β., 2009 , «Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, Τομέας Οικονομικών της Υγείας, ΕθνικήΣχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα
Λιαρόπουλος, 2010 , «Οργάνωση Υπηρεσιών και Συστημάτων Υγείας», Διεθνή Συστήματα Υγείας. Β τόμος. Εκδόσεις Βήτα medical arts, Αθήνα
Μαντόγλου, Α., 1995, « Κοινωνικές Αναπαραστάσεις», Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα
Μαντόγλου, Α., 2005, « Μνήμες. Ατομικές, Συλλογικές, Ιστορικές», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Μαντόγλου, Α. & Κατερέλος Ι.,2010, « Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις». Στο Στ. Παπαστάμου και συνεργάτες, Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, τόμος Γ, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα
Μαντόγλου, Α. ,2010α, « Κοινωνική μνήμη, κοινωνική λήθη: έκδηλες και λανθάνουσες μορφές κοινωνικής σκέψης», Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα
Martin Hughes, 2002, « Τα παιδιά και η έννοια των αριθμών», Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, Μετάφραση: Ματούλα Σταφυλίδου, Επιμέλεια: Στέλλα Βοσνιάδου
Μπέλλας Θ., 2000, «Το ιχνογράφημα του παιδιού, ως μέσο και αντικείμενο έρευνας στα χέρια του εκπαιδευτικού», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Μυλωνάς Χάρης, 2010, «Is Greece a Failing Developed State? Causes and Socio-economic Consequences of the Financial Crisis», Department of Political Science George Washington University
Πανηγυράκης Γ., 2001, «Σύγχρονη ∆ιοικητική ∆ηµοσίων Σχέσεων», Εκδόσεις Μπένου, Αθήνα
Παπαηλίου Χ., 2005 «Η Ανάπτυξη της γλώσσας», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
Παπαστάμου, Στ. & Μαντόγλου, Α. (Επιμέλεια), 1995, « Σύγχρονες έρευνες στην κοινωνική ψυχολογία, Κοινωνικές Αναπαραστάσεις», Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα
Σακαλάκη, Μ. , 2008, « Επικοινωνία, Συνεργασία, Πληροφορία, όψεις της έρευνας και διακυβεύματα για τις κοινωνίες της γνώσης», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
Σόρος Τζ., 2009 , «Σχέδιο για την οικονομική Ανάκαμψη», Το Βήμα, Ένθετο Οικονομίας σελ.6-7.
Φρόυντ Σ., (1994), « Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας», Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα
Ξενόγλωσση:
Allport, G. W. ,1935, « Handbook of social psychology», Worcester: Clark University Press
Boyden, J., 1997, « Childhood and the policy makers: a comparative perspective on the globalisation of childhood», James, A. & Prout, A. (ed) Constructing and Reconstructing Childhood. London: Falmer Press
Catalano, R., 2009, « Health, medical care, and economic crises», New Engl J Med
Cooke, 188, « Art teaching and child nature», (pp. 35-40). Journal of Education, 22.
Ginsburg Herbert & Sylvia Opper, 1969, « Piaget’s theory of intellectual development, an introduction», Prentice Hall, New Jersey
Goodenough, F. L., 1926, «Measurement of intelligence by drawings», Yonkers. New York: World
Harris, D. B., 1963, « Children’s drawings as measures of intellectual maturity», New York: Harcourt, Brace & World.
Katz, C., 2001, « Exploring the relationship between the education and the welfare systems at the municipal level: a case study of Lod, Israel», Unpublished PhD Thesis, England: University of Sussex
Lapy P., 2009 , «Global crisis requires global solutions», World Trade Organization Marge J., 2010, «Πως λαμβάνονται οι αποφάσεις», Επιστημονικό Μάρκετινγκ, Τεύχος 40, σελ. 106-108
Lundberg, Mattias, and Alice Wuermli, eds. 2012, «Children and Youth in Crisis: Protecting and Promoting Human Development in Times of Economic Shocks», Washington, DC: World Bank.
Margaret A. Boden, « Jean Piaget» The Viking Press, New York
Marmot Mg, Bell R., 2009 , «How the financial crisis affect health?», Department of Epidemiology and Public Health, London
Piaget, J. , 1967, «Six psychological studies», New York: Random House.
Piaget J. & Inhelder, B., 1971, « Mental imagery in the child», New York: Basic Books
Prout, A. & James, A., 1997, (2nd ed), « Constructing and Reconstructing Childhood: Contemporary Issues in the Sociological Study of Childhood», London: Falmer Press
Richard I. Evans, 1973, «Jean Piaget: The man and his ideas», E.P. Dutton & Co. Inc., New York
Vidal Fernando,1994, «Piaget before Piaget», Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England
WHO. Financial crisis and global health: report of a high level consultation, Geneva: World Health Organization, 2009
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι
(απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις)
Δημόσιος Παιδικός Σταθμός
1.)Αγγελική
10.13 λεπτά
Εγώ: Να το ανοίξουμε τώρα και αυτό σιγά σιγά.
Αγγελική: Ναι. Αλλά εγώ μια μέρα είχα πυρετό και δεν ήρθα σχολείο και κρύωνα και έκανα γκούχου γκούχου.
Εγώ: Αλήθεια; Τώρα είσαι καλά όμως ε;
Αγγελική: Ναι.
Εγώ: Ωραία… Να ξεκινήσουμε τώρα αυτά που λέγαμε πριν για την ιστοριούλα που θέλω να με βοηθήσεις να φτιάξουμε;
Αγγελική: Ναι…
Εγώ: Μια φορά και έναν καιρό…
Αγγελική: Να σου πώ;
Εγώ: Πες μου, πες μου..
Αγγελική: Η γιαγιά με κρατάει μερικές φορές σπίτι ενώ είμαι καλά και δεν έρχομαι σχολείο.
Εγώ: Αααα δεν πρέπει! Τα παιδάκια πρέπει να πηγαίνουν σχολείο, έτσι δεν είναι;
Αγγελική: Ναι.
Εγώ: Εσύ με ποιούς μένεις στο σπίτι; Έχεις αδέρφια;
Αγγελική: Όχι. Μένω με την μαμά, τον μπαμπά, τον παππού και την γιαγιά. Και έχω και θεία.
Εγώ: Μένει και η θεία μαζί σας;
Αγγελική: Όχι απλώς έρχεται.
Εγώ: Το σπίτι σας είναι μεγάλο;
Αγγελική: Έχει δύο δωμάτια, μία κουζίνα, ένα μπάνιο και ένα σαλόνι. Και έχουμε και πλακάκια στο πάτωμα.
Εγώ: Ααα πάρα πολύ ωραία. Και δεν μου λές, εσένα σου αρέσουν τα παιχνίδια;
Αγγελική: Στα δωμάτια έχουμε ξύλινα πατώματα. Και μου αρέσουν τα παιχνίδια.
Εγώ: Εσύ όταν θέλεις να σου πάρουν οι γονείς σου παιχνίδια το ζητάς;
Αγγελική: Ναι απλά έχω γεμίσει παιχνίδια και μου λένε ότι θα ανοίξουν παιχνιδάδικο. Και πρέπει να τα μαζεύω τα παιχνίδια μου.
Εγώ: Ναι έτσι πρέπει να κάνουν τα καλά παιδάκια, να μαζεύουν τα παιχνίδια τους. Λοιπόν, εμείς θα πούμε τώρα μια ιστορία για ένα κοριτσάκι, την Αλίκη. Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών, να σαν εσένα, και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό της αδερφούλη στην Αθήνα. Στην Αλίκη αρέσανε πάρα πολύ τα παιχνίδια, όπως αρέσουν και σε σένα και είχε πολλά στο δωμάτιο της.
Αγγελική: Εμένα μου αρέσουν πάρα πολύ και τα βάζω έτσι στο δωμάτιο μου. Και έχω και Barbie και κούκλες άλλες.
Εγώ: Αλήθεια; Και η Αλίκη έτσι έκανε, έπαιζε πολύ με τα παιχνίδια της. Και με τις Barbie και με τις κούκλες κα της αρέσαν και πολύ τα μπαλόνια.
Αγγελική: Και μένα μου αρέσουν τα μπαλόνια και ένας φίλος του μπαμπά είχε έρθει σπίτι και μου είχε φέρει ένα από αυτά τα μπαλόνια που είχε πάνω μια χαρούμενη φατσούλα.
Εγώ: Αλήθεια; Wow! Άκου να δεις τι έγινε μια μέρα με την Αλίκη. Είχε πάει βόλτα με τους γονείς και με τον αδερφό της και είδαν έναν κύριο που είχε πάρα πολλά μπαλόνια και τα πούλαγε.
Αγγελική: Ναι μια φορά είχα πάρει μια Hello Kitty.
Εγώ: Και η Αλίκη λοιπόν ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι……… Τί να έγινε μετά;………….Γιατί πιστεύεις ότι της είπε όχι;
Αγγελική: Γιατί δεν είχε λεφτά..
Εγώ: Γιατί δεν είχε λεφτά;
Αγγελική: Γιατί έχουμε πρόβλημα.
Εγώ: Τί πρόβλημα;
Αγγελική: Δεν θυμάμαι πως το λένε το λέει η μαμά πάντως.
Εγώ: Μήπως εννοείς την κρίση;
Αγγελική: Ναι!! Αυτό που δεν έχουμε λεφτά και έχουμε πρόβλημα.
Εγώ: Ααα λες ε; Και δηλαδή Αγγελική μου, όταν οι γονείς δεν έχουν λεφτά, ποιός φταίει και δεν έχουν λεφτά;
Αγγελική: Τα πολλά παιχνίδια.
Εγώ: Τα πολλά παιχνίδια φταίνε που δεν υπάρχουν λεφτά;
Αγγελική: Ναι πήραν πολλά παιχνίδια και δεν έχουν άλλα λεφτά.
Εγώ: Και τώρα η Αλίκη πως πιστεύεις ότι αισθάνθηκε που η μαμά της δεν έχει λεφτά να της πάρει το μπαλόνι;
Αγγελική: Μάλλον στεναχωρήθηκε.. Μια φορά ήθελα να μου πάρει ο παππούς ένα μπαλόνι ή κάτι άλλο και μου είπε να μην πάρω.
Εγώ: Και εσύ στεναχωρήθηκες;
Αγγελική: Λίγο… Γιατί είχανε ζωάκια τα μπαλόνια, είχανε σχεδιάκια.
Εγώ: Και πιστεύεις ότι όλοι άνθρωποι δεν έχουν λεφτά ή μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα;
Αγγελική: Μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα.
Εγώ: Και με την Αλίκη, τί λες να γίνει; Θα έχουν ποτέ λεφτά για να πάρουν το μπαλόνι στην Αλίκη ή όχι; Τί πιστεύεις;
Αγγελική: Θα έχουνε λεφτά σε λίγο καιρό.
Εγώ: Και πως θα τα αποκτήσουν τα λεφτά; Πού θα τα βρουν;
Αγγελική: Θα πάνε στην δουλειά για να βγάλουνε λεφτά.
Εγώ: Ααα άρα για να βγάλουν λεφτά οι γονείς πρέπει να δουλέψουν. Και τί γίνεται όταν τα λεφτά δεν φτάνουν; Τι πρέπει να κάνουν;
Αγγελική: Πρέπει να κάνουν οικονομία.
Εγώ: Και όταν έχει λίγα λεφτά η μαμά και ο μπαμπάς τί προβλήματα έχει;
Αγγελική: Παίρνει μόνο φαγητό γιατί είναι ακριβά τα παιχνίδια. Αλλά μικρή βαριόμουν να τρώω φαγητό αλλά τώρα τρώω.
Εγώ: Καλά κάνεις και τρως τώρα γιατί το ξέρεις ότι είναι μερικά παιδάκια που δεν έχουν φαγητό να φάνε; Ότι είναι φτωχά;
Αγγελική: Ναι το ξέρω. Και χτες έφαγα γύρο με πατάτα, ντομάτα κα τζατζίκι.
Εγώ: Μμμ είναι πολύ ωραίο το σουβλάκι. Γιατί αυτά τα παιδάκια είναι φτωχά ξέρεις;
Αγγελίκη: Γιατί δεν έχει δουλειά ο μπαμπάς τους.
Εγώ: Και γιατί δεν βρίσκει δουλειά;
Αγγέλικη: Δεν ξέρω μπορεί να μην υπάρχουν. Δεν ξέρω…
Εγώ: Χμμ.. Και για να τελειώσουμε την ιστορία μας, τί πιστεύεις ότι θα γίνει με την Αλίκη στο τέλος;
Αγγελική: Θα δουλέψει η μαμά της και θα της το πάρει. Αυτό θα γίνει.
Εγώ: Νομίζω ότι η ιστορία σου τελειώνει πολύ ωραία. Πως θα νιώθει μετά η Αλίκη;
Αγγελική: Θα είναι χαρούμενη.
Εγώ: Τέλεια! Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την βοήθεια σου.
2.) Γεωργία
12.16 λεπτά
Εγώ: Και για πες μου λοιπόν, έχεις άλλα αδέρφια;
Γεωργία: Ναι είμαστε τέσσερα. Είναι ο Μανώλης που είναι ο μεγαλύτερος, δεύτερος είναι ο Χρήστος που είναι πιο λίγο μεγαλύτερος από μένα, τρίτη είμαι εγώ και είμαι λίγο μεγάλη και πιο τρίτη είναι η Ευαγγελία που είναι η μικρούλα.
Εγώ: Wow! Είστε πολλά αδέρφια ε; Και η μαμά και ο μπαμπάς τι δουλειά κάνουν ξέρεις;
Γεωργία: Ναι έχουν δουλειά να πηγαίνουν στο σχολείο και να μαθαίνουν στα παιδάκια γράμματα. Και το βράδυ μου φτιάχνει και κοτσιδάκια.
Εγώ: Αυτά τα τέλεια κοτσιδάκια στα μαλλιά σου τα έφτιαξε η μαμά σου;
Γεωργία: Ναι και στην Ευαγγελία φτιάχνει αλλά αυτή δεν πάει σχολείο, την προσέχουν η γιαγιά και ο παππούς.
Εγώ: Αααα είναι μωράκι ακόμα δεν πάει σχολείο.. Εσένα και στα αδέρφια σου αρέσουν τα παιχνίδια;
Γεωργία: Ναι και έχουμε πολλά στο σπίτι.
Εγώ: Χμμ, πολύ ωραία. Λοιπόν εγώ τώρα, θέλω να με βοηθήσεις να φτιάξουμε μια ιστορία. Θα σου πω την αρχή που την ξέρω αλλά θέλω να με βοηθήσεις να σκεφτούμε τι θα γίνει μετά, να την τελειώσουμε μαζί, γιατί δεν ξέρω τι μπορεί να γίνεται μετά, εντάξει;
Γεωργία: Ναι.
Εγώ:Ωραία άκου. . Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη. Η Αλίκη ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια, να έτσι όπως αρέσουν και σε εσένα. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της συνάντησαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά.Τότε λοιπόν, ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Τί πιστεύεις ότι έγινε;Γιατί πιστεύεις ότι η μαμά της Αλίκης της είπε όχι;
Γεωργία: Γιατί έχει πάρα πολλά παιχνίδια.
Εγώ: Και δεν κάνει να πάρει άλλα;
Γεωργία: Αφού έχει πολλά δεν κάνει να πάρει άλλα.
Εγώ: Γιατί δεν κάνει;
Γεωργία: Γιατί δεν έχει χώρο στο σπίτι και δεν θα μπορεί να τα μαζεύει και μπορεί και να μην έχει και άλλα λεφτά.
Εγώ: Αα λες να φταίνε τα λεφτά; Εσένα η μαμά σου σου παίρνει αυτά που θες;
Γεωργία: Ε μερικές φορές μου τα παίρνει αλλά μερικές φορές όχι.
Εγώ: Και γιατί σου λέει όχι μερικές φορές;
Γεωργία: Δεν ξέρω πότε έχει λεφτά και πότε όχι. Άλλες φορές λέει ναι και άλλες φορές ότι δεν έχει. Δεν ξέρω πότε έχει.
Εγώ: Η οικονομική κρίση που ζωγράφισες χτες πιστεύεις έχει σχέση;
Γεωργία: Ναι. Αφού είναι που δεν έχουμε λεφτά πολλά.
Εγώ: Κατάλαβα… Και πως πιστεύεις ότι ένιωσε η Αλίκη που δεν της πήρε η μαμά το μπαλόνι.
Γεωργία: Στεναχωρήθηκε μάλλον.
Εγώ: Χμμ μπορεί… Όταν δεν έχει λεφτά κάποιος άνθρωπος, ποιός πιστεύεις ότι φταίει;
Γεωργία: Εεε άμα δεν έχει λεφτά η μαμά της πώς θα της αγοράσει παιχνίδι;
Εγώ: Ε βέβαια συμφωνώ μαζί σου. Ποιός πιστεύεις ότι φταίει και δεν έχει λεφτά η μαμά της Αλίκης;
Γεωργία: Μπορεί να έχει δώσει σε κάποιους λεφτά και να μην έχει άλλα. Πληρώνει συνέχεια και δεν έχει άλλα λεφτά.
Εγώ: Αα άρα το ότι πληρώνει άλλους φταίει που δεν της έχουν μείνει λεφτα για παιχνίδια;
Γεωργία: Μπορεί και να της έχουν μείνει λίγα αλλά όχι για παιχνίδια ή μπορεί και όχι.
Εγώ: Και άμα της μείναν λίγα πού πρέπει να τα δώσει;
Γεωργία: Σε ό,τι θέλει.
Εγώ: Εσύ που θα ήθελες να τα δώσει:
Γεωργία : Ε και σε παιχνίδια και σε φαγητά και γλυκά.
Εγώ: Πιστεύεις ότι όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο έχουν τα ίδια λεφτά ή μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα;
Γεωργία: Καλά, μερικοί νομίζω ότι έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα.
Εγώ: Άρα αυτοί που έχουν λιγότερα πού πρέπει να δίνουν τα λεφτά τους;
Γεωργία: Ε σε φασγητά.
Εγώ: Και πως πιστεύεις ότι νιώθουν αυτοί που δεν έχουν λεφτά;
Γεωργία: Στεναχωριούνται.
Εγώ: Και τί πρέπει να κάνουν για να βρουν λεφτά και να μην έχουμε κρίση;
Γεωργία: Πρέπει να δουλέψουν.
Εγώ: Πού βρίσκουν οι άνθρωποι τα λεφτά;
Γεωργία: Στην δουλειά.
Εγώ: Και αυτοί που δεν έχουν λεφτά γιατί δεν δουλεύουν;
Γεωργία: Δεν ξέρω μπορεί να μην θέλουν.
Εγώ: Μα όλοι δεν θέλουν λεφτά;
Γεωργία: Ναι αλλά μπορεί να μην θέλουν να δουλεύουν.
Εγώ: Και με την Αλίκη τί πιστεύεις ότι θα γίνει στο τέλος με το μπαλόνι;
Γεωργία: Νομίζω ότι κάποια στιγμή θα το πάρει.
Εγώ: Θα έχει λεφτά η μαμά τότε;
Γεωργία: Άμα βρει κάποια λεφτά εκεί θα τα πάρει και θα το αγοράσει. Και εγώ άμα βρίσκω λεφτά κάπου κάτω τα δίνω στην μαμά.
Εγώ: Που εκεί;
Γεωργία: Πληρώνουν. Δίνει ο μπαμπάς ένα λεφτό στην κύρια, δίνει η κύρια πίσω στον μπαμπά άλλα λεφτά και τότε έχει ο μπαμπάς. Οι κυρίες δίνουν λεφτά στον μπαμπά γιατί πληρώνουν κσι δίνουν λεφτά ο ένας στον άλλον.
Εγώ: Ναι αλλά για να έχουν η μαμά και ο μπαμπάς τα λεφτά να πληρώσουν κάπου τα βρήκαν.
Γεωργία: Στην δουλειά;
Εγώ: Έτσι νομίζω. Άρα θα το πάρει το μπαλόνι η Αλίκη στο τέλος ε;
Γεωργία: Ναι θα της το πάρει και θα είναι χαρούμενη.
Εγώ: Πολύ ωραία.. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την ιστορία που έφτιαξες.
3.) Γιώργος
15.46 λεπτά
Γιώργος: Σε αυτό το ροζ βιβλίο έχεις την ιστορία σου;
Εγώ: Ναι εδώ την έχω γράψει.
Γιώργος: Είναι με ελέφαντες;
Εγώ: Όχι. Απλά την έχω γράψει εδώ μέσα.
Γιώργος: Καλά. Είναι ωραίοι οι ελέφαντες πάντως. Έχω και στα παιχνίδια μου.
Εγώ: Έχεις πολλά παιχνίδια;
Γιώργος : Ναι πάρα πολλά. Αλλά στο μπαλκόνι έχω μόνο λίγα.
Εγώ: Χμμ ωραία. Να πούμε την ιστορία τώρα;
Γιώργος: Ναι.
Εγώ: Ωραία. Λοιπόν, ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη η οποία ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια, να έτσι όπως αρέσουν και σε εσένα. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της και είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά.
Γιώργος : Ναι μια μέρα είδαμε και εμείς μια μέρα. Πολλά μπαλόνια που πετάγαν ψηλά με σχοινιά.
Εγώ: Και η Αλίκη λοιπόν τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις της είπε όχι;
Γιώργος: Γιατι έχουμε αυτή την… την…. «οικινομική κλίση».
Εγώ: Οικονομική κρίση;
Γιώργος: Ναι.
Εγώ: Τί είναι αυτό;
Γιωργός: Είναι όταν μπορούμε να πάρουμε μόνο ένα πράγμα και όχι δεύτερο.
Εγώ: Δηλαδή;
Γιώργος: Είναι που δεν έχει λεφτά η μαμά μου, έχει τόσα λίγα που δεν μπορεί. Άμα έχουμε οικινομική κλίση πρέπει να παίρνουμε μόνο ένα πράγμα όχι δύο.
Εγώ: Γιατί δεν μπορούμε να πάρουμε δύο;
Γιώργος: Γιατί θα «μαθ μαλώθει το Δ.Ν.Τ»
Εγώ: Τί είναι το Δ.Ν.Τ;
Γιώργος: Είναι αυτό που μας μαλώνει όταν παίρνουμε δύο πράγματα.
Εγώ: Είναι άνθρωπος;
Γιώργος: Ναι.
Εγώ: Καλός;
Γιώργος: Όχι σου λέω μας μαλώνει.
Εγώ: Πού το έμαθες εσύ αυτό; Η μαμά στο είπε;
Γιώργος: Ναι, η μαμά το είπε.
Εγώ: Και εσύ τί είπες;
Γιώργος: Τίποτα αλλά μετά ρώτησα τον μπαμπά, τώρα που μπορούμε να παίρνουμε μόνο ένα πράγμα αν θα παίρνουμε χυμό για μένα ή coca cola για αυτόν.
Εγώ: Και ο μπαμπάς τι σου είπε;
Γιώργος: Ότι μπορούμε να παίρνουμε ένα για μένα και ένα για εκείνον αλλά όχι δύο.
Εγώ: Ααα, ποιός φταίει για την οικονομική κρίση ξέρεις;
Γιώργος: Δεν ξέρωωω.
Εγώ : Πιστέυεις δηλαδή ότι η οικονομική κρίση φταίει που δεν παίρνει η μαμά της Αλίκης το μπαλόνι στην Αλίκη;
Γιώργος: Ναι γιατί όταν έχουμε οικινομική κλίση δεν πρέπει να ξοδεύουμε λεφτά.
Εγώ: Και η Αλίκη χαίρεται ή στεναχωριέται που η μαμά της δεν της παίρνει το μπαλόνι;………Εσύ πως νιώθεις όταν η μαμά σου λέει όχι;
Γιώργος : Ε μου παίρνει κάτι μικρό και μετά λέει όχι άρα χαίρομαι λίγο.
Εγώ: Γιατί χαίρεσαι ενώ σου λέει όχι;
Γιώργος: Χαίρομαι λίγο γιατί έχω πάρα πολλά παιχνίδια ενώ άλλα παιδάκια δεν έχουν λέει η μαμά. Έχω τοοοόσα πολλά, δεκαέξι!!!
Εγώ: Αποκλείεται! Έχεις τόσα πολλά παιχνίδια;
Γιώργος: Ναι σου λέω!
Εγώ: Και για πες…Εσύ που ξέρεις πολλά… Πιστεύεις ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τα ίδια λεφτά ή κάποιοι περισσότερα και κάποιοι λιγότερα;
Γιώργος: Μερικοί έχουν λιγότερα και μερικοί περισσότερα.
Εγώ: Και τί γίνεται με αυτούς που έχουν λίγα;
Γιώργος: Δεν έχουν λεφτά για παιχνίδια.
Εγώ: Φαγητά;
Γιώργος: Ναι αλλά λίγα. Μια το ένα μια το άλλο.
Εγώ : Και τί πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι για να βρούνε λεφτά και να μην έχουμε κρίση;
Γιώργος: Να πάνε στην δουλειά τους.
Εγώ: Η μαμά σου δουλεύει για να έχετε λεφτά;
Γιώργος: Ναι κάθε πρωί με φέρνει σχολείο για να πάει στην δουλειά και μετά με παίρνει ο μπαμπάς και η μαμά γυρνάει πολύ αργά το βράδυ από την δουλειά λίγες μέρες και λίγες μέρες γυρνάει λίγο αργά και με βάζει αυτή για ύπνο.
Εγώ: Κατάλαβα.. Η μαμά της Αλίκης πιστεύεις δουλεύει;
Γιώργος: Δεν ξέρω, δεν έχει λεφτά.
Εγώ: Πιστεύεις ότι θα βρει κάποια στιγμή τα λεφτά να της πάρει το μπαλόνι;
Γιώργος: Θα βρει.
Εγώ: Πως;
Γιώργος:Θα πάει στην δουλειά της και θα βγάλει λεφτά και θα πάρει το μπαλόνι και μετά θα είναι χαρούμενη η Αλίκη.
Εγώ: Τέλεια!
Γιώργος: Ναι θέλω κι άλλη ιστορία!
Εγώ: Θες κι άλλη;
Γιώργος: Ναι πες μου κι άλλη!
Εγώ: Ωραία ας πούμε κι άλλη ιστορία λοιπόν………….
4.) Δημήτρης
11 λεπτά
Ο Δημήτρης είναι 5 ετών και 2 μηνών. Είναι το πρώτο παιδί μίας οικογένειας που αποτελείται από 2 παιδιά. Η μητέρα εργάζεται ως δασκάλα και ο πατέρας είναι άνεργος, ενώ εργαζόταν ως ιδιωτικός υπάλληλος.
Εγώ: Ωραία. Λοιπόν, ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη η οποία ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια, να έτσι όπως αρέσουν και σε εσένα. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της και είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά. Και η Αλίκη λοιπόν τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις της είπε όχι;
Δημήτρης: Γιατί δεν είχε λεφτά, ο μπαμπάς λέει έχουμε..έχουμε..εεεε…..κλίση!
Εγώ: Και τι είναι κρίση;;
Δημήτρης: Η γιαγιά λέει ότι δεν μπορεί να μου πάρει μπάλα γιατί δεν έχουμε χρήματα. Αυτό είναι κρίση, όχι μπάλα γιατί δεν έχουμε λεφτά.
Εγώ: Η μαμά και η γιαγιά μιλάνε για την κρίση και τα λεφτά. Γιατί γίνεται αυτό λες;Πού πήγαν τα λεφτά;
Δημήτρης: Τα πήραν κακοί άνθρωποι και δεν έχουμε παιχνίδια.
Εγώ: Και πού τα πήγαν αυτά τα λεφτά?
Δημήτρης: Στο πορτοφόλι τους. Στους Γερμανούς.
Εγώ: Ποιος φταίει που μας πήραν τα λεφτά? Αυτοί οι άνθρωποι;
Δημήτρης: Ναι, έτσι λέει ο μπαμπάς. Τα φάγανε. Εμείς δε φάγαμε.
Εγώ: Εσύ από πού άκουσες τη λέξη κρίση? Μόνο η μαμά, ο μπαμπάς κι η γιαγιά τη λένε ή την ακούς κι αλλού;
Δημήτρης: Και η κυρία στο σχολείο το λέει! Και η τηλεόραση.
Εγώ: Τι λέει η κυρία;
Δημήτρης: Αυτό που είπα λέει. Κρίση! Η μαμά λέει και κρίση νεύρων!
Εγώ: Και τι σημαίνει αυτό;
Δημήτρης: Δεν ξέρω, το λέει όταν μας μαλώνει.
Εγώ: Η μαμά και ο μπαμπάς δουλεύουν;
Δημήτρης: Μόνο η μαμά. Είναι δασκάλα.
Εγώ: Όμορφα! Και λέει για την κρίση ε;
Δημήτρης: Ναι είναι φτωχοί οι άνθρωποι λέει.
Εγώ: Τι σημαίνει φτωχός;
Δημήτρης: Αυτός που δεν έχει να φάει και δεν έχει δωμάτιο. Και παιχνίδια και μπαλόνια.
Εγώ: Η Αλίκη πώς νιώθει που η μαμά της της είπε όχι για το μπαλόνι;
Δημήτρης: Θυμωμένη είναι. Θέλει παιχνίδια. Αλλά δεν έχουν λεφτά.
Εγώ: Μάλιστα. Μου είπες δουλεύει μόνο η μαμά. Ο μπαμπάς;
Δημήτρης: Μας προσέχει. Εμένα και την μπέμπα.
Εγώ: Γιατί δε δουλεύει λες;
Δημήτρης: Τον μάλωσαν κι έφυγε. Και τώρα κλαίει. Πότε θα πάμε διάλειμμα;
Εγώ: Κουράστηκες;
Δημήτρης: Ναι. Καραμέλα θα μου δώσεις;
Εγώ: Θα σου δώσω. Θες να μου πεις κάτι που ξέχασα να σε ρωτήσω;
Δημήτρης: Ναι. Μια φορά είχα πάρει κι εγώ μπαλόνι με τον κούνελο τον Μπάνυ. Και με τη μαμά δίνουμε λεφτά στα παιδάκια που είναι στο δρόμο.
Εγώ: Γιατί είναι στο δρόμο λες;
Δημήτρης: Γιατί είναι φτωχά σου λέωωωω (θυμωμένα). Πάμε πάμε να φύγουμε!
Εγώ: Θα πάμε σε λίγο. Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που μπορούν να αγοράσουν μπαλόνια;
Δημήτρης: Ναι. Οι Γερμανοί.
Εγώ: Γιατί μόνο οι Γερμανοί;
Δημήτρης: Γιατί αυτοί έχουν τα λεφτά μας.
Εγώ: Μάλιστα. Ωραία! Και υπάρχει κάτι που πιστεύεις ότι μπορούμε να κάνουμε για να μην έχουμε κρίση;
Δημήτρης: Ναι βάλουμε φυλακή τους Γερμανούς.
Εγώ: Ωραία ευχαριστώ.Τώρα καραμέλα!!!
5.) Ευαγγελία
13.26 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν… Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη. Η Αλίκη ήταν πέντε χρονών, σαν και εσένα, και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια και κυρίως τα μπαλόνια. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με τους γονείς της και τον αδερφό της συνάντησαν έναν κύριο που πούλαγε μπαλόνια. Τότε λοιπόν, ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι………
Ευαγγελία : Ναι και εμένα…
Εγώ: Γιατί πιστεύεις ότι λένε όχι οι μαμάδες σε αυτές τις περιπτώσεις;
Ευαγγελία: Γιατί δεν έχουν πολλά λεφτά…
Εγώ: Λες; Γιατί δεν έχουν πολλά λεφτά;
Ευαγγελία: Επειδή έχουμε οικονομική κρίση και τα πήραν οι κακοί.
Εγώ: Οικονομική κρίση; Τί είναι αυτό; Και για ποιούς κακούς μιλάς;
Ευαγγελία : Είναι όταν η μαμά και ο μπαμπάς δεν έχουν λεφτά.
Εγώ: Και γιατί δεν έχουν λεφτά;
Ευαγγελία: Γιατί έχουμε οικονομική κρίση.
Εγώ: Ποιός φταίει που έχουμε οικονομική κρίση; Ποιοί είναι οι κακοί;
Ευαγγελία: Αυτοί που ήρθαν, οι κακοί και μας πήραν τα λεφτά και δεν έχουμε λεφτά.
Εγώ: Ποιοί είναι οι κακοί;
Ευαγγελία: Δεν ξέρω πως τους λένε. Τους δείχνει η τηλεόραση και η μαμά και ο μπαμπάς λένε ότι αυτοί είναι κλέφτες και έκαναν οικονομική κρίση.
Εγώ: Εσείς τους έχεις δει;
Ευαγγελία: Ναι στην τηλεόραση.
Εγώ: Και πως σου φαίνονται;
Ευαγγελία: Κακοί.
Εγώ: Γιατί;
Ευαγγελία: Γιατί η μαμά φωνάζει όταν τους βλέπει.
Εγώ: Και τι έκαναν αυτοί οι κακοί;
Ευαγγελία: Σου είπα. Μας πήραν τα λεφτά λέει η μαμά και γι’ αυτό δεν έχουμε και λέει ότι μπορούμε να παίρνουμε μόνο φθηνά πράγματα.
Εγώ: Και εσείς έτσι κάνετε;
Ευαγγελία: Ναι μόνο φθηνά παίρνουμε.
Εγώ: Και η μαμά σου παίρνει πάντα αυτό που θες;
Ευαγγελία: Όχι γιατί δεν έχει λεφτά συνέχεια και κλαίει.
Εγώ: Η μαμά; Γιατί κλαίει;
Ευαγγελία: Γιατί δεν ξέρω. Μερικές φορές κλαίει όταν της ζητάω κάτι και κάποιες άλλες τσακώνεται με τον μπαμπά.
Εγώ: Γιατί;
Ευαγγελία: Δεν ξέρω του φωνάζει για το φορτηγό. Λέει ότι φταίει.
Εγώ: Ποιό φορτηγό;
Ευαγγελία: Δεν ξέρω μάλλον του μπαμπά που πάει στην δουλειά.
Εγώ: Με το φορτηγό πάει στην δουλειά ο μπαμπάς;
Ευαγγελία: Ναι αλλά χάλασε.
Εγώ: Ωχ! Και τώρα πως πάει στην δουλειά;
Ευαγγελία: Δεν πάει καθόλου στην δουλειά τώρα και όλο κάθεται σπίτι και δεν με αφήνει να δω nickelodeon μετά το σχολείο γιατί βλέπει αυτά που θέλει .
Εγώ: Κατάλαβα… Εσύ όταν η μαμά σου λέει όχι και δεν σου παίρνει αυτά που θες πώς νιώθεις;
Ευαγγελία: Στεναχωριέμαι.
Εγώ : Και τι θα μπορούσαν να κάνουν οι γονείς για να βρουν λεφτά;
Ευαγγελία: Να δουλέψουν.
Εγώ: Και μπορούν να δουλεύουν όλοι;
Ευαγγελία: Μερικοί δεν έχουν δουλειά.
Εγώ: Ξέρεις ποιός φταίει που δεν έχουν δουλειά;
Ευαγγελία: Ναι οι κλέφτες.
Εγώ: Για όλα αυτοί φταίνε;
Ευαγγελία : Ναι.
Εγώ: Και γενικά, οι άνθρωποι έχουν όλοι ίσα λεφτά ή αλλοι έχουν περισσότερα και άλλοι λιγότερα;
Ευαγγελία: Όλοι τα ίδια έχουν. Δεν έχουν.
Εγώ: Και τί μπορούμε να κάνουμε βρε Ευαγγελία μου για να έχουμε λεφτά τώρα και να μην έχουμε οικονομικοί κρίση;
Ευαγγελία: Να πάμε να βρούμε τους κλέφτες και να τους σκοτώσουμε.
Εγώ : Να τους σκοτώσουμε; Καλέ εμείς δεν είμαστε κακοί, δεν σκοτώνουμε.
Ευαγγελία: Καλά να τους πιάσουμε και να πούμε στην αστυνομία να τους πάρει και θα έχουμε ξανά τα λεφτά.
Εγώ: Και έτσι θα είμαστε καλά;
Ευαγγελία: Ναι.
Εγώ: Και με την Αλίκη τι πιστεύεις ότι θα γίνει; Θα της πάρει η μαμά της το μπαλόνι;
Ευαγγελία: Ναι θα της το πάρει.
Εγώ: Που θα τα βρει τα λεφτά;
Ευαγγελία: Θα πάει στη δουλειά.
Ιδιωτικός Παιδικός Σταθμός
1.) Γιάννης
8.38 λεπτά
Εγώ: Να πούμε την ιστορία που λέγαμε λοιπόν;
Γιάννης: Ναι. Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη. Η Αλίκη ήταν πέντε χρονών, σαν και εσένα, και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια και είχε πολλά στο σπίτι της.
Γιάννης: Και μένα μου αρέσουν και έχω πολλά.
Εγώ: Και μένα μου αρέσουν! Μια μέρα λοιπόν καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της συνάντησαν έναν κύριο που πούλαγε μπαλόνια. Τότε λοιπόν, ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι……… Γιατί μπορεί να της είπε όχι;
Γιάννης: Γιατί δεν είχε λεφτά.
Εγώ: Γιατί να μην έχει λεφτά; Γιατί οι άνθρωποι δεν έχουν λεφτά;
Γιάννης: Για να μην πάρουν παιχνίδια.
Εγώ: Δεν έχουν λεφτά για να μην πάρουν παιχνίδια;
Γιάννης: Ναι.
Εγώ: Που τα βρίσκουν τα λεφτά οι άνθρωποι;
Γιάννης: Από την τράπεζα.
Εγώ: Κάνουν κάτι και έχουν λεφτά στην τράπεζα;
Γιάννης: Ναι. Βάζουν την κάρτα μέσα και βγαίνουν λεφτά.
Εγώ: Και γιατί η μαμά της Αλίκης δεν είχε λεφτά για να της πάρει το μπαλόνι;
Γιάννης: Γιατί δεν πήγε στην τράπεζα.
Εγώ: Η οικονομική κρίση ξέρεις τι είναι;
Γιάννης: Όχι ακριβώς.
Εγώ: Περίπου;
Γιάννης: Δεν θέλω να πω.
Εγώ: Καλά. Και πώς πιστεύεις ότι ένιωσε η Αλίκη;
Γιάννης: Στεναχωρήθηκε..
Εγώ: Εσύ στεναχωριέσαι όταν η μαμά σου δεν σου παίρνει τα παιχνίδια που θες;
Γιάννης: Όχι. Έχω κι άλλα παιχνίδια. Δεν πρέπει να ξαναπάρω άλλο παιχνίδι.
Εγώ: Έτσι μπράβο δεν στεναχωριόμαστε για τέτοια. Γιατί δεν πρέπει όμως;
Γιάννης: Γιατί έχω.
Εγώ: Και πιστεύεις ότι γενικά στον κόσμο έχουν όλοι τα ίδια λεφτά ή μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα;
Γιάννης: Κάποιοι έχουν περισσότερα και κάποιοι λιγότερα.
Εγώ: Και αυτοί που έχουν λίγα του φτάνουν για να παίρνουν παιχνίδια;
Γιάννης: Όχι.
Εγώ: Φαγητά;
Γιάννης: Όχι. Αλλά εγώ έχω.
Εγώ: Ευτυχώς. Και με την Αλίκη τί πιστεύεις ότι θα γίνει; Θα της το πάρει το μπαλόνι ποτέ η μαμά της ή όχι;
Γιάννης: Δεν θα της το πάρει.
Εγώ: Όχι;
Γιάννης: Όχι δεν θα της το πάρει.
Εγώ: Για να βρίσκει λεφτά τί θα έπρεπε να κάνει η μαμά της;
Γιάννης: Να φύγει, να πάει στην τράπεζα και εκεί να πάρει λεφτά.
Εγώ: Και άμα η τράπεζα δεν έχει λεφτά ποιός τα πήρε και δεν έχει;
Γιάννης: Δεν ξέρω.
Εγώ: Την Αλίκη θα την πειράξει που δεν θα της το πάρει η μαμά της το μπαλόνι;
Γιάννης : Θα στεναχωρεθεί πολύ.
Εγώ: Κρίμα…. Λοιπόν σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την βοήθεια σου!
2.) Εύα
4 λεπτά
Εγώ: Σου αρέσουν τα παιχνίδια;
Εύα: Ναι.
Εγώ:Πήρες λαμπάδα τώρα το Πάσχα;
Εύα: Ναι μου πήρε η νονά μου.
Εγώ: Πώς ήταν;
Εύα :Ήταν φούξια και μου πήρε και δώρο την Barbie pop star.
Εγώ: Λοιπόν, ας πούμε την ιστοριούλα που λέγαμε πριν λοιπόν και να με βοηθήσεις να την συνεχίσουμε. Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη. Η Αλίκη ήταν πέντε χρονών, σαν και εσένα, και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ οι κούκλες και τα παιχνίδια και είχε και αυτή πολλά όπως και εσύ. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της συνάντησαν έναν κύριο που πούλαγε μπαλόνια. Τότε λοιπόν, ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις ότι η μαμά της Αλίκης της είπε όχι;
Εύα: Γιατί δεν την αφήνει να πάρει.
Εγώ: Και γιατί δεν την αφήνει να πάρει;
Εύα: Έτσι.
Εγώ: Εσένα η μαμά σου γιατί σου λέει όχι όταν της λες ότι θες να πάρεις κάποιο παιχνίδι;
Εύα: Επειδή δεν θέλει.
Εγώ: Γιατί δεν θέλει;
Εύα: Έτσι.
Εγώ: Δεν υπάρχει κανένας άλλος λόγος;
Εύα: Όχι.
Εγώ: Λεφτά πιστεύεις ότι έχει η μαμά της Αλίκης για να της το πάρει;
Εύα: Ναι.
Εγώ: Και που τα βρίσκουν τα λεφτά οι γονείς;
Εύα: Δουλεύουν.
Εγώ: Αφού έχει τα λεφτά η μαμά της Αλίκης πιστεύεις ότι θα της το πάρει κάποια στιγμή το μπαλόνι τελικά;
Εύα: Δεν ξέρω μπορεί.
Εγώ: Εσύ τί θα ήθελες να γίνει;
Εύα: Δεν ξέρω. Να της το πάρει.
Εγώ: Η οικονομική κρίση πιστεύεις ότι έχει σχέση;
Εύα: Δεν ξέρω.
Εγώ: Ξέρεις τι είναι;
Εύα: Όχι ακριβώς. Είναι τίποτα.
Εγώ: Τί εννοείς;
Εύα: Είναι τίποτα σου λέω. Αυτό είναι.
Εγώ: Εντάξει. Και στον κόσμο πιστεύεις ότι έχουν όλοι τα ίδια λεφτά;
Εύα: Όχι.
Εγώ: Αυτοί που δεν έχουν τι προβλήματα έχουν;
Εύα: Δεν μπορούν να πάρουν τα ακριβά παιχνίδια που έχω.
Αν δεν της το πάρει το μπαλόνι η μαμά της, πώς θα νιώθει η Αλίκη;
Εύα: Δεν ξέρω.
Εγώ: Θα στεναχωριέται;
Εύα: Όχι πολύ έχει κι άλλα παιχνίδια.
Εγώ: Άρα πως λες να την τελειώσουμε την ιστορία;
Εύα: Δεν ξέρω.
Εγώ: Τι να πούμε; Θα το πάρει το μπαλόνι η Αλίκη ή όχι;
Εύα: Να το πάρει μωρέ καλύτερα.
Εγώ: Τι πιστεύεις ότι θα αλλάξει και η μαμά της Αλίκης θα αποφασίσει να της το πάρει;
Εύα: Ε μάλλον θα αλλάξει γνώμη.
Εγώ: Πιστεύεις ότι όλη αυτή η συμοπεριφορά μπορεί να έχει σχέση με την οικονομική κρίση που λέγαμε χτες που ζωγραφίζαμε;
Εύα: Όχι.
Εγώ: Ξέρεις ποιός φταίει για την οικονομική κρίση;
Εύα: Δεν ξέρω.
Εγώ: Ωραία, Ευάκι μου, σε ευχαριστώ πολύ.
3.)Ζήσης
8.06 λεπτά
Εγώ: Θες να κάνουμε αυτό που είπαμε με την ιστορία;
Ζήσης: Ναι αλλά χτες που ήρθες με ρώτησες για τον αδερφό μου και ο αδερφός μου κάνει όλο ζημιές και πετάει κάτω τα παιχνίδια και δεν τα μαζεύει και η μαμά φωνάζει.
Εγώ: Ααα είναι μωράκι;
Ζήσης: Ναι αλλά δεν καταλαβαίνει τίποτα και τα μαζεύω όλα εγώ με την μαμά και έχω δύο παιχνίδια από τα γενέθλια μου.
Εγώ: Έχετε πολλά παιχνίδια στο σπίτι;
Ζήσης : Πάαααρα πολλά. Μια μεγάλη κούτα και ένα άλλο καλάθι και ένα άλλο που είναι τοοοόσο.
Εγώ: Ποιός σας τα παίρνει όλα αυτά;
Ζήσης : Και η μαμά και η γιαγιά και άλλοι και είχα και μια εργαλειοθήκη που όταν ήμουν μωρό την χάλασα.
Εγώ: Κρίμα. Ας πούμε την ιστορία τώρα να με βοηθήσεις… Λοιπόν, ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη, η οποία ήταν στην ηλικία σου και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια, να έτσι όπως αρέσουν και σε εσένα. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της και είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά. Και η Αλίκη λοιπόν τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις της είπε όχι;
Ζήσης: Επειδή δεν είχε λεφτά πάνω της.
Εγώ: Αα λες; Σου έχει συμβεί ποτέ;
Ζήσης: Ναι δεν είχε λεφτά στην τσέπη της η μαμά να μου πάρει αυτό που ήθελα και μου το πήρε άλλη μέρα.
Εγώ: Ααα ωραία. Και τί πρέπει να κάνουν οι γονείς για να έχουν λεφτά;
Ζήσης: Να πάνε στην τράπεζα, στο μηχάνημα και να βγάλουν.
Εγώ: Και ποιός τους βάζει τα λεφτά στο μηχάνημα; Γιατί έχουν εκεί λεφτά;
Ζήσης: Γιατί έτσι βρίσκουν λεφτά οι γονείς, στην τράπεζα.
Εγώ: Κάνουν κάτι για να έχουν λεφτά οι γονείς;
Ζήσης : Ναι. Βάζουν την κάρτα, πατάνε τα κουμπάκια έτσι έτσι έτσι και μετά παίρνουν τα λεφτά.
Εγώ: Κατάλαβα.. Η μαμά και ο μπαμπάς δουλεύουν;
Ζήσης: Ναι.
Εγώ: Και γιατί πρέπει να δουλεύουν οι γονείς;
Ζήσης : Έτσι όλοι οι γονείς πάνε στην δουλειά. Αλλά κάποιοι όταν δεν έχουν λεφτά δεν δουλεύουν. Όπως ο θείος μου ο Γιώργος, έτσι είπε η μαμά.
Εγώ: Αυτοί που δεν δουλεύουν έχουν λεφτά;
Ζήσης: Ναι.
Εγώ: Ναι;
Ζήσης: Ε ξέρω εγώ ναι όχι δεν ξέρω.
Εγώ: Όλοι οι άνθρωποι έχουν τα ίδια λεφτά ή κάποιο λιγότερα και κάποιοι περισσότερα;
Ζήσης: Ίδια έχουν όλοι.
Εγώ: Η οικονομική κρίση που ζωγράφισες χτες πιστεύεις ότί έχει σχέση;
Ζήσης: Μπορεί. Αυτό δεν είναι που μερικοί δεν έχουν λεφτά; Εγώ έχω.
Εγώ: Μπράβο. Και γιατί δεν είχαν λεφτά;
Ζήσης: Δεν πήγαν στην τράπεζα.
Εγώ: Ααα και η μαμά της Αλίκης τί πρέπει να κάνει για να πάρει το μπαλόνι;
Ζήσης: Να πάει στην τράπεζα.
Εγώ: Και αν σκεφτούμε ότι το πρόβλημα είναι η οικονομική κρίση τι θα μπορούσαμε να κάνουμε;
Ζήσης: Να πάμε στην τράπεζα.
Εγώ: Και τι προβλήματα έχει κάποιος που δεν έχει λεφτά;
Ζήσης: Δεν μπορεί να πάρει κάτι που θέλει εκείνη την στιγμή και πάει στην τράπεζα να βγάλει λεφτά.
Εγώ: Και η μαμά της Αλίκης αν πάει στην τράπεζα θα της το πάρει το μπαλόνι;
Ζήσης: Θα της πάρει μπαλόνι και θα χαρεί.
Εγώ: Τέλεια! Σε ευχαριστώ πάρα πολύ που με βοήθησες.
4.)Ζωή
9.58 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν Ζωή ας πούμε την ιστορία τώρα.
Ζωή: Ναι..
Εγώ: Λοιπόν…Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό της αδερφούλη στην Αθήνα. Στην Αλίκη αρέσανε πάρα πολύ τα παιχνίδια, όπως αρέσουν και σε σένα και είχε πολλά στο δωμάτιο της. Μια μέρα, καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της είδε έναν κύριο που πούλαγε μπαλόνια και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της είπε όχι…. Εδώ θέλω να με βοηθήσεις τώρα εσύ γιατί δεν έχω καταλάβει καλά. Γιατί πιστεύεις ότι έγινε αυτό;
Ζωή: Γιατί δεν θέλουν να ξοδέψουν άλλα λεφτά.
Εγώ: Ααα γιατί δεν θέλουν να ξοδέψουν άλλα λεφτά;
Ζωή: Επειδή κάνουν οικονομία.
Εγώ: Και γιατί πρέπει να κάνουμε οικονομία;
Ζωή: Για να έχουμε λεφτά ειδικά τώρα.
Εγώ: Γιατί τί είναι τώρα;
Ζωή: Οικονομική χρήση! Εμείς έχουμε πολλά λεφτά και δεν τα ξοδεύουμε καν.
Εγώ: Μπράβο! Και τι είναι οικονομική κρίση;
Ζωή: Όταν δεν έχουμε πολλά λεφτά. Είναι δηλαδή που έχουνε λίγα λεφτά και πρέπει να τα κρατάνε για πράγματα που είναι πιο σημαντικά από τα παιχνίδια.
Εγώ: Για τί πράγματα τα κρατάμε τα λεφτά;
Ζωή: Τα κρατάμε για να πάρουμε πολλαά πράγματα για την Κεφαλονιά,χτίζουμε κι άλλο όροφο.
Εγώ: Αχ τι ωραία, θα πας στην Κεφαλονιά;
Ζωή: Ναι!
Εγώ: Η Αλίκη όμως που δεν θα πάει στην Κεφαλονιά γιατί πρέπει να κάνει οικονομία;
Ζωή: Για να πάρει φαγητό;
Εγώ: Δεν ξέρω… Λες;
Ζωή: Ναι πρέπει να κάνουμε οικονομία για να παίρνουμε και φαγητά.
Εγώ: Σωστά.. Και ποιός φταίει για την κρίση ξέρεις;
Ζωή: Όχι…
Εγώ: Και πώς πιστεύεις ότι ένιωσε η Αλίκη που πρέπει να κάνει οικονομία και δεν της παίρνει η μαμά της το μπαλόνι;
Ζωή: Στεναχωρημένη..
Εγώ: Εντάξει όμως είναι τόσο σημαντικά τα παιχνίδια για να στεναχωριόμαστε;
Ζωή: Όχι. Εγώ πάντως έχω ένα σπίτι και κάνω πειράματα. Έχω μικρύνει κάποιους ανθρώπους.
Εγώ: Αλήθεια; Μήπως να φεύγω σιγά σιγά;
Ζωή: Γιατί;
Εγώ: Γιατί δεν θέλω να με κάνεις μικροσκοπική!!
Ζωή: Καλέ δεν θα κάνω πειράματα σε σένα. Απλά κάνω πειράματα για να ξέρω με τις αχτίνες πως λειτουργούν.
Εγώ: Να μην φοβάμαι εγώ δηλαδή;
Ζωή: Καλέ όχι!
Εγώ: Ωραία πάλι καλά… Και δεν μου λες για να επανέλθουμε λίγο, όταν κάποιος δεν έχει λεφτά πώς είναι η ζωή του;
Ζωή: Έχει προβλήματα. Δεν μπορεί να πάρει φαγητό και δεν μπορεί να πληρώσει καν τα πράγματα και όταν μεγαλώσει το παιδί και το γραφείο της δεν μπορεί να πάρει.
Εγώ: Κατάλαβα…. Και τί πιστεύεις; Όλοι οι άνθρωποι έχουμε τα ίδια λεφτά ή μερικοί έχουνε περισσότερα και μερικοί λιγότερα;
Ζωή: Μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα.
Εγώ: Τα λεφτά που τα βρίσκουμε;
Ζωή: Στην δουλειά. Αν δουλεύεις πολλές ώρες στο μαγαζί σου, σου δίνουνε λεφτά και τα λεφτά που έχεις βγάλει είναι πιο πολλά και αν είναι γεμάτο το ταμέιο πρέπει να δώσουμε και λεφτά και στους άλλους ανθρώπους που δουλεύουν σκληρά.
Εγώ: Τα λες πάρα πολύ σωστά. Ξέρεις μήπως ποιός φταίει και έχουμε οικονομική κρίση;
Ζωή: Όχι.
Εγώ: Καμιά ιδέα για το τί μπορούμε να κάνουμε για να μην έχουμε οικονομική κρίση;
Ζωή: Ναι. Να έχουμε περισσότερα λεφτά.
Εγώ: Και πώς θα γίνει αυτό;
Ζωή: Να δουλεύουμε πιο πολύ.
Εγώ: Χμμ.. Και με την Αλίκη τί πιστεύεις ότι θα γίνει;
Ζωή: Κόιτα ένα μπαλόνι κάνει ένα ευρώ.
Εγώ: Νομίζω είναι λίγο πιο ακριβά.
Ζωή: Ναι αλλά άμα κάνει ένα ευρώ και η μαμά της κάνει οικονομία θα μπορεί να της το πάρει.
Εγώ: Νομίζω είναι πιο ακριβά όμως αυτά τα μπαλόνια που πετάνε στον ουρανό.
Ζωή: Τότε δεν θα της το πάρει. Θα κρατήσει τα λεφτά για να πάρει φαγητό. Μπορεί να είναι φτωχή.
Εγώ: Πολύ ωραία μου τα είπες. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την βοήθεια σου και που δεν με μίκρυνες!
5.)Χρυσάνθη
14.09 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν Χρυσάνθη… Πάμε να πούμε την ιστορία τώρα. Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη, η οποία ήταν στην ηλικία σου…
Χρυσάνθη: Η Αλίκη στην χώρα των θαυμάτων…
Εγώ: Όχι άλλη Αλίκη. Η Αλίκη λοιπόν, ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της, είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά. Και η Αλίκη λοιπόν τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις ότι έγινε αυτό;
Χρυσάνθη: Γιατί δεν είχε λεφτά.
Εγώ: Λες ε; Γιατί δεν είχε λεφτά;
Χρυσάνθη: Γιατί έχει οικονομική ¨χρήση¨ .
Εγώ: Και τί είναι οικονομική κρίση;
Χρυσάνθη: Αυτό που δεν έχουν λεφτά μωρέ.
Εγώ: Ααα από πού έχεις ακούσει εσύ για την οικονομική κρίση;
Χρυσάνθη: Από κανένα.
Εγώ: Και πώς ξέρεις γι’ αυτήν;
Χρυσάνθη: Το κατάλαβα μόνη μου έτσι πονηρά.
Εγώ: Χαχα είσαι πονηρή εσύ. Έτσι μόνη έμαθες για την οικονομική κρίση δηλαδή;
Χρυσάνθη: Ωωωω η γιαγιά το λέει εντάξει;
Εγώ: Εντάξει. Και αν πούμε ότι φταίει η οικονομική κρίση που δεν έχουμε λεφτά…..
Χρυσάνθη: Εγώ έχω πολλά στο σπίτι σε έναν κουμπαρά. Και η μαμά και ο μπαμπάς μου έχουν πολλά. Μόνο η γιαγιά λέει ότι δεν έχει.
Εγώ: Εντάξει. Αν πούμε λοιπόν ότι εξ’αιτίας της οικονομικής κρίσης δεν έχει η μαμά της Αλίκης λεφτά, ξέρεις ποιός φταίει για την οικονομική κρίση;
Χρυσάνθη: Το σχολείο.
Εγώ: Το σχολείο; Γιατί φταίει το σχολείο;
Χρυσάνθη: χαχαχα γιατί έτσιιιιιι.
Εγώ: Και τι να κάνουμε δηλαδή; Να κλείσουμε τα σχολεία;
Χρυσάνθη: Όχι.
Εγώ: Τότε;
Χρυσάνθη: Τίποτα.
Εγώ: Και πώς ένιωσε η Αλίκη τώρα που δεν της πήρε η μαμά της το μπαλόνι;
Χρυσάνθη: Θύμωσε.
Εγώ: Εσύ θυμώνεις όταν η μαμά σου δεν σου παίρνει κάτι;
Χρυσάνθη: Μου παίρνει η μαμά μου.
Εγώ: Ωραία. Και ξέρεις τι δυσκολίες έχε κάποιος όταν δεν έχει λεφτά;
Χρυσάνθη: Τι εννοείς;
Εγώ: Ας πούμε δεν έχει παιχνίδια,δεν έχει φαγητό το;
Χρυσάνθη: Δεν έχει πολλά παιχνίδια.
Εγώ: Ωραία. Και γενικά πστεύεις ότι όλοι στην Ελλάδα έχουμε τα ίδια λεφτά ή μερικοί έχουν περισσότερα κξαι μερικοί λιγότερα;
Χρυσάνθη: Μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα. Εγώ έχω πολλά.
Εγώ:Μπράβο!! Θα μπορούσαμε να κάνουν κάτι για να βγάλουν λεφτά αυτοί που δεν έχουν;
Χρυσάνθη: Να πάνε στην τράπεζα.
Εγώ: Πώς βγάζουν λεφτά οι γονείς και έχουν;
Χρυσάνθη: Βάζουν την κάρτα στην τράπεζα, πατάνε τα κουμπάκια και βγαίνουν τα λεφτά.
Εγώ: Και τι άλλο κάνουν οι γονείς για να έχουν λεφτά εκτός από την τράπεζα;
Χρυσάνθη: Τίποτα.
Εγώ: Εντάξει. Καμιά ιδέα για να μην έχουμε οικονομική κρίση; Πώς να την αντιμετωπίσουμε;
Χρυσάνθη: Καλά εσένα δεν σου έρχεται καμία που είσαι και μεγάλη;
Εγώ: Ε θέλω βοήθεια και εγώ.
Χρυσάνθη: Ε δεν ξέρω.
Εγώ: Καλά. Και με την Αλίκη τι πιστεύεις ότι θα γίνει; Θα της το πάρει η μαμά της το μπαλόνι;
Χρυσάνθη: Συνέχιζε την ιστορία να δούμε.
Εγώ: Εγώ την γνώμη σου θέλω να μάθω.
Χρυσάνθη: Ναι θα της το πάρει όταν τελειώσει η οικονομική χρήση.
Εγώ: Τέλειαα! Και πώς θα νιώθει η Αλίκη μετά;
Χρυσάνθη: Χαρούμενη.
Εγώ: Τέλεια. Σε ευχαριστώ πολύ.
Δημόσιο Δημοτικό Σχολείο
1.)Εβελίνα
8.12 λεπτά
Εγώ: Ωραία. Λοιπόν, ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη η οποία ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια, να έτσι όπως αρέσουν και σε εσένα. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της και είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά. Και η Αλίκη λοιπόν τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις της είπε όχι;
Εβελίνα: Γιατί δεν της άρεσαν τα μπαλόνια.
Εγώ: Ήταν άσχημα;
Εβελίνα: Όχι, αλλά δεν είχε λεφτά, ξέρω γω…
Εγώ: Μμμ… και γιατί δεν είχε λεφτά η μαμά της Αλίκης;
Εβελίνα: Γιατί είχε λεφτά μόνο για φαγητό. Είναι φτωχή η Αλίκη. Λίγο μόνο τρώει.
Εγώ: Και ποιος φταίει λες που είναι φτωχή;
Εβελίνα: Το κράτος, ο Βενιζέλος!
Εγώ: Πού τον ξέρεις εσύ το Βενιζέλο;
Εβελίνα: Μου το είπε η μαμά. «Μαζί τα φάγαμε»…
Εγώ: Ο Βενιζέλος το είπε αυτό;
Εβελίνα: Δεν ξέρω πάντως το είπε η μαμά.
Εγώ: Μάαααλιστα!!!! Και τι πρέπει να κάνουμε για να πάρουμε τα λεφτά μας πίσω από το Βενιζέλο;
Εβελίνα: Μήνυση να του κάνουμε! Έχει τα λεφτά της μαμάς μου.
Εγώ: Εσύ; Παίρνεις μπαλόνι;
Εβελίνα: Καμιά φορά. Όταν κάνει λίγα λεφτά.
Εγώ: Και γιατί λες δεν έχουμε λεφτά; Εκτός από το Βενιζέλο;
Εβελίνα: Έχουμε κρίση, το λένε όλοι. Γιατί ο Βενιζέλος όλα τα φαγε, πάχυνε.
Εγώ: Χαχα δηλαδή τί είναι κρίση;
Εβελίνα: Που ο Βενιζέλος έφαγε τα λεφτά μας.
Εγώ: Χαχα και πώς νιώθει η Αλίκη που δεν μπορεί να πάρει μπαλόνι;
Εβελίνα: Στεναχωρημένη. Τι να νιώθει;
Εγώ: Εσύ πώς νιώθεις όταν δεν μπορείς να πάρεις πολλά παιχνίδια;
Εβελίνα: Κακία. Τους βρίζω όλους. Θέλω παιχνίδια.
Εγώ: Και η μαμά και ο μπαμπάς τι κάνουν;
Εβελίνα: Λένε δεν έχουμε λεφτά, την επόμενη φορά.
Εγώ: Και τι λες εσύ; Πώς μπορούμε να βρούμε λεφτά;
Εβελίνα: Να δουλέψουμε!
Εγώ: Τι δουλειά να κάνουμε;
Εβελίνα: Να κλέψουμε.
Εγώ: Τι να κλέψουμε?
Εβελίνα: Λεφτά!
Εγώ: Δουλειά είναι να κλέβουμε; Δεν θα είμαστε κλέφτες;
Εβελίνα: Ναι αλλά έτσι θα έχουμε λεφτά.
Εγώ: Μμμάλιστααα… Με τα αδέρφια σου; Παίζετε μαζί; Ανταλλάσσετε παιχνίδια;
Εβελίνα: Ναι. Θέλω όμως πολλά και δε μου δίνουν.
Εγώ: Γιατί δε σου δίνουν?
Εβελίνα: Τα σπάνε!
Εγώ: χαχα κατάλαβα! Και με την Αλίκη τι πιστεύεις θα της το πάρει η μαμά της το μπαλόνι;
Εβελίνα: Ε άμα βρει λεφτά ναι , τώρα δεν έχει.
Εγώ: Και δεν μου λες, τώρα με την κρίση έχουν όλοι πρόβλημα ή κάποιοι έχουν λέφτα;
Εβελίνα: Ε κάποιοι έχουν , είπαμε όπως ο Βενιζέλος.
Εγώ: Και αυτοί που δεν έχουν τι κάνουν;
Εβελίνα: Δεν μπορούνε να φάνε.
Εγώ: Σωστά. Θες να μου πεις κάτι που ξέχασα να σε ρωτήσω?
Εβελίνα: Μμμ….. Μ’αρέσουν τα μπαλόνια!
Εγώ: Χα χα κι εμένα, πολύ!!
2.)Κατερίνα
17.25 λεπτά
Εγώ: Ας πούμε την ιστορία τώρα…
Κατερίνα: Ναι.
Εγώ: Μια φορά και έναν καιρό, ήταν ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν λίγο πιο μικρή από εσένα, σαν την αδερφή σου και ζούσε με τους γονείς της και το μικρό της αδερφό. Της Αλίκης της αρέσαν πολύ τα μπαλόνια και τα παιχνίδια και είχε πολλά στο δωμάτιο της. Μια μέρα, που είχε πάει βόλτα με την οικογένεια της είδε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι. Γιατί πιστεύεις ότι συνέβη αυτό;
Κατερίνα: Γιατί δεν είχε τα λεφτά.
Εγώ: Λες; Γιατί δεν είχε λεφτά;
Κατερίνα: Γιατί έχουμε οικονομική κρίση.
Εγώ: Τί είναι οικονομική κρίση;
Κατερίνα: Είναι όταν η μαμά και ο μπαμπάς δεν έχουνε λεφτά.
Εγώ: Ααα και ποιός φταίει που έχουμε οικονομική κρίση;
Κατερίνα: Οι πολιτικοί.
Εγώ: Οι πολιτικοί ε; Ξέρεις και ποιοί συγκεκριμένοι;
Κατερίνα: Όχι αλλά αυτοί φταίνε το ξέρω.
Εγώ: Πού το ξέρεις;
Κατερίνα: Ε έχω ακούσει και την μαμά και το μπαμπά που το λένε και στην τηλεόραση το λένε.
Εγώ: Και τί λένε;
Κατερίνα: Ότι αυτοί μας έφαγαν τα λεφτά και τώρα δεν έχουμε καθόλου.
Εγώ: Και πως νιώθουμε εμείς τώρα με την οικονομική κρίση.
Κατερίνα: Στεναχωρίομαστε πάρα πολύ.
Εγώ: Γιατί στεναχωριόμαστε όμως;
Κατερίνα: Στεναχωριόμαστε που δεν μπορούμε να αγοράσουμε αυτά που θέλουμε και φαγητό δεν έχουμε.
Εγώ: Δεν έχουμε φαγητό όταν έχουμε οικονομική κρίση;
Κατερίνα: Ναι πολλές φορές τρώμε μακαρόνια και φακές συνέχεια και η μαμά κλαίει επειδή εμείς ζητάμε σουβλάκια και δεν μας παίρνει και λέει ότι φταίνε οι πολιτικοί που μας τα φάγανε όλα.
Εγώ: Και πιστεύεις ότι έχουν όλοι οι Έλληνες το ίδιο πρόβλημα ή κάποιοι έχουν περισσότερα χρήματα και κάποιοι λιγότερα;
Κατερίνα: Αρκετοί έχουν λιγότερα και λίγοι αρκετά.
Εγώ: Ήταν πολύ ωραίο και σωστό αυτό που είπες… Τί θα μπορούσαμε να κάνουμε για να μην έχουμε οικονομική κρίση;
Κατερίνα: Να μπαίναμε στην πολιτική και να τα παίρναμε πίσω.
Εγώ: Δεν το ΄χα σκεφτεί αυτό. Πώς δηλαδή θα μπορούσαμε να το κάνουμε;
Κατερίνα: Να μπαίναμε στην πολιτική την νύχτα κρυφά και να παίρναμε πίσω τα λεφτά μας.
Εγώ: Έτσι όμως δεν θα ήμασταν και εμείς κλέφτες; Αν μπούμε κάπου κρυφά νύχτα δηλαδή και πάρουμε λεφτά;
Κατερίνα: Κλέφτες του εαυτού μας, αφού δικά μας είναι τα λεφτά.
Εγώ: Και γιατί νύχτα;
Κατερίνα : Γιατί και αυτοί νύχτα μπήκαν στα σπίτια μας και μας έκλεψαν και δεν τους καταλάβαμε.
Εγώ: Πιστεύειες ότι θα φτιάξουν τα πράγματα;
Κατερίνα: Πιστεύω ότι ναι κάποια μέρα θα έχουμε λεφτά.
Εγώ: Πώς θα γίνει αυτό;
Κατερίνα: Θα μπουκάρει όλη η Ελλάδα και θα τα πάρει πίσω. Και σε μια διαφήμιση είχε δείξει ότι είχαν βάλει φωτιά σε αυτό το μεγάλο σπίτι που είναι οι πολιτικοί. Ίσως γίνει και αυτό. Θα μπορούσαμε να κάνουμε το ίδιο για να τα πάρουμε πίσω και να ζούμε καλύτερα.
Εγώ: Με την Αλίκη τί πιστεύεις ότι θα γίνει; Θα της το πάρει ποτέ η μαμά της το μπαλόνι ή όχι;
Κατερίνα: Θα της το πάρει.
Εγώ: Πού θα τα βρεί τα λεφτά;
Κατερίνα: Κάποια στιγμή θα τα βρεί αυτά τα λεφτά και θα της το πάρει.
Εγώ: Πού βρίσκουν οι γονείς τα λεφτά;
Κατερίνα: Στην δουλειά αλλά αν δεν έχουν δουλειά δεν έχουν λεφτά.
Εγώ: Σωστά. Και πώς θα νιώθει η Αλίκη αν της το πάρουν το μπαλόνι;
Κατερίνα: Θα χαρεί πολύ.
Εγώ: Τέλεια. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την βοήθεια σου.
3.)Λένα
8.32 λεπτά
Εγώ: Ωραία. Λοιπόν, ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη η οποία ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια, να έτσι όπως αρέσουν και σε εσένα. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της και είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά. Και η Αλίκη λοιπόν τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Γιατί πιστεύεις της είπε όχι;
Λένα: Γιατί δεν είχαν λεφτά.
Εγώ: Υπάρχει κάποιος λόγος που δεν είχαν λεφτά;
Λένα: Δεν είχαν δουλειά.
Εγώ: Γιατί λες δεν είχαν δουλειά;
Λένα: Γιατί τους έδιωξαν, πάει.
Εγώ: Γιατί καλέ τους έδιωξαν;
Λένα: Γιατί δεν έχει δουλειά. Πουθενά.
Εγώ: Για ποιο λόγο πιστεύεις;
Λένα: Γιατί φταίει ο Παπανδρέου που είναι βλάκας.
Εγώ: Πού το άκουσες αυτό;
Λένα: Ο μπαμπάς το λέει συνέχεια.
Εγώ: Και ο μπαμπάς γιατί το λέει πιστεύεις;
Λένα: Γιατί…..γιατί είναι… θυμωμένος; Τον έδιωξαν είπε η μαμά και τώρα δεν μπορώ να πάρω κομπιούτερ.
Εγώ: Μμμ….. όπως κι η Αλίκη μπαλόνι; Εσύ γιατί δεν μπορείς;
Λένα: Δεν έχω λεφτά. Ούτε ο μπαμπάς έχει τώρα, ούτε η μαμά.
Εγώ: Δε δουλεύει κανείς τους;
Λένα: Κανείς.
Εγώ: Χμμ… η Αλίκη πώς λες να νιώθει που δεν μπορεί να πάρει μπαλόνι;
Λένα:Λυπημένη, θυμωμένη;
Εγώ: Μμμ.. Που δεν μπορεί να πάρει μπαλόνι;
Λένα: Ναι.
Εγώ: Εσύ πώς νιώθεις;
Λένα: Θέλω παιχνίδια.
Εγώ: Δεν παίρνεις καθόλου παιχνίδια;
Λένα: Μόνο ένα ή δύο. Αλλά αυτό.
Εγώ: Και ποιος φταίει που δεν μπορείς να πάρεις παραπάνω;
Λένα: Η κρίση., όπως τη λέει η μαμά.
Εγώ: Τι ξέρεις για την κρίση;
Λένα: Δεν έχουμε λεφτά. Και η μαμά κλαίει. Αυτό είναι κρίση.
Εγώ: Κι εσύ τι κάνεις όταν κλαίει η μαμά;
Λένα: Της λέω δεν πειράζει, θα της πάρω κούκλα να μην κλαίει. Και το κοριτσάκι κλαίει το πλούσιο στην ζωγραφιά, γιατί κλαίει η φίλη του που είναι φτωχό.
Εγώ: Φτωχό τι εννοείς;
Λένα: Δεν έχει παιχνίδια, μένει σε μικρό σπίτι.
Εγώ: Εσύ μένεις σε μεγάλο;
Λένα: Λίγο μεγάλο. Όχι πολύ. Έχω δωμάτιο.
Εγώ: Ναι; Είναι όμορφο;
Λένα: Πολύ, είναι ροζ!
Εγώ: Ααα και το δικό μου ροζ ήταν τώρα το έβαψα!
Λένα: Τί χρώμα;
Εγώ: Κόκκινο! Και για πες… Με την Αλίκη τί πιστεύεις ότι θα γίνει;
Λένα: Τί θα γίνει;
Εγώ: Θα της το πάρει η μαμά της το μπαλόνι;
Λένα: Ναι.
Εγώ: Πού θα βρει τα λεφτά;
Λένα: Είπαμε θα κάνουμε μήνυση στον Βενιζέλο, θα πάρουμε πίσω τα λεφτά μας και θα έχουν όλοι δουλειά και λεφτά.
Εγώ: Και έτσι θα έχει λεφτά και η μαμά της Αλίκης.
Λένα: Σωστά.
Εγώ: Τέλεια! Θες να προσθέσεις κάτι άλλος
Λένα: Όχι, ντάξει.
4.)Νικόλας
9.32 λεπτά
Εγώ: Θυμάσαι που λέγαμε χτές για μια ιστορία που θέλω την βοήθεια σας γιατί δεν μπορώ να την καταλάβω καλά; Εσείς ξέρετε πολλές ιστορίες και σκέφτηκα ότι θα μπορούσατε να με βοηθήσετε.
Νικόλας: Ναι και η μαμά μου λέει παραμύθια.
Εγώ: Τέλεια! Έχεις άλλα αδέρφια;
Νικόλας: Όχι.
Εγώ: Ααα έχεις δικό σου δωμάτιο δηλαδή;
Νικόλας: Ναι.
Εγώ: Και έχεις και παιχνίδια;
Νικόλας: Ναι πολλά.
Εγώ: Ωραία, θες να πούμε την ιστορία τώρα;
Νικόλας: Καλά.
Εγώ: Λοιπόν…. . Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη. Η Αλίκη ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια και είχε πολλά όπως και εσύ. Μια μέρα πήγε βόλτα με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον αδερφό της και συνάντησαν έναν κύριο που πούλαγε μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά.Τότε λοιπόν, ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι………
Νικόλας: Τον είδαμε στα Goody’s αυτόν που πούλαγε τα μπαλόνια.
Εγώ: Και ζήτησες από την μαμά να σου πάρει;
Νικόλας: Ναι αλλά πήγε ψηλά στον ουρανό το μπαλόνι.
Εγώ: Σου πήρε η μαμά το μπαλόνι και πέταξε ψηλά;
Νικόλας: Ναι.
Εγώ: Στην Αλίκη όμως η μαμά της δεν της πήρε μπαλόνι. Της είπε όχι…. Γιατί πιστεύεις ότι της είπε όχι;
Νικόλας: Γιατί δεν έχει λεφτά.
Εγώ: Γιατί δεν έχει λεφτά όμως;
Νικόλας: Γιατί δεν πάνε στην δουλειά. Εκεί παίρνει λεφτά αλλά δεν πάει στην δουλειά. Δεν έχει.
Εγώ: Ααα όποιος δεν έχει δουλειά δεν έχει λεφτά;
Νικόλας: Όχι.
Εγώ: Εσένα η μαμά και ο μπαμπάς πάνε στην δουλειά;
Νικόλας: Η μαμά λέει ότι πρέπει να έρχομαι σχολείο για να πάει στην δουλειά και να έχει λεφτά.
Εγώ: Και πάνε όλες οι μαμάδες στην δουλειά;
Νικόλας:Όχι. Μερικοί δεν πάνε και δεν έχουν λεφτά.
Εγώ: Και τί τα θέλουμε τα λεφτά;
Νικόλας: Για να αγοράζουμε πράγματα. Φαγητά, παιχνίδια…
Εγώ: Και πρέπει η μαμά όταν έχει λεφτά να παίρνει τα παιχνίδια που ζητάνε τα παιδιά;
Νικόλας:Ναι.
Εγώ: Τώρα που η μαμά της Αλίκης δεν είχε όμως τα λεφτά, πώς ένιωσε η Αλίκη;
Νικόλας: Στεναχωρήθηκε.
Εγώ: Εσύ στεναχωριέσαι όταν η μαμά δεν σου παίρνει κάτι;
Νικόλας: Ναι.
Εγώ: Τί μου ζωγράφισες χτες; Θύμησε μου.
Νικόλας: Την σκουπιδοπαρέα.
Εγώ: Τί σχέση έχει με την κρίση αυτό που ζωγράφισες;
Νικόλας: Ήθελα να μου την πάρει η μαμά αλλά δεν είχε λεφτά.
Εγώ: Τί είναι κρίση;
Νικόλας: Που θέλουμε να πάρουμε πράγματα αλλά δεν έχουμε λεφτά.
Εγώ: Έχεις ρωτήσει ποιός φταίει γι΄αυτό;
Νικόλας: Όχι.
Εγώ: Σου έχει πει;
Νικόλας: Ότι πληρώνει πολλά.
Εγώ: Όλοι οι άνθρωποι πληρώνουν πολλά;
Νικόλας : Δεν ξέρω.
Εγώ: Έχουν όλοι τα ίδια λεφτά ή μερικοί περισσότερα και μερικοί λιγότερα;
Νικόλας: Μερικοί έχουν λιγότερα.
Εγώ: Και τί πρόβλημα έχουν αυτοί;
Νικόλας: Δεν μπορούν να πάρουν παιχνίδια.
Εγώ: Φαγητά μπορούν να παίρνουν;
Νικόλας. Ναι.
Εγώ: Όσα θέλουν;
Νικόλας: Όχι. Λίγα.
Εγώ: Και τί πρέπει να κάνει κάποιος για να έχει λεφτά;
Νικόλας: Να βρει.
Εγώ : Πού να τα βρει;
Νικόλας: Εε… Εε…..
Εγώ: Πού τα βρίσκει η μαμά και ο μπαμάς τα λεφτά;
Νικόλας: Από την δουλειά.
Εγώ: Και άμα δεν δουλεύουν που θα τα βρούν;
Νικόλας: Δεν θα τα βρουν. Δεν θα έχουν λεφτά.
Εγώ: Άρα πιστεύεις ότι η όποιος δεν έχει λεφτά σημαίνει ότι δεν έχει δουλειά;
Νικόλας : Ναι. Μπορεί.
Εγώ : Και με την Αλίκη τί θα γίνει; Θα της το πάρει ποτέ το μπαλόνι η μαμά της;
Νικόλας: Θα της το πάρει.
Εγώ: Πως;
Νικόλας : Θα δουλέψει και θα της το πάρει.
Εγώ: Και η Αλίκη πως θα νιώσει;
Νικόλας : Χαρούμενη. Και μένα η μαμά όταν θα έχει λεφτά θα μου πάρει την σκουπιδοπαρέα.
Εγώ: Και θα είσαι χαρούμενος ε;
Νικόλας: Ναι πολύ.
Εγώ: Μπράβο! Με βοήθησες πάρα πολύ τώρα που κατάλαβα τι έγινε με την Αλίκη. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ!
5.)Νικολέτα
25.01 λεπτά
Εγώ: Ας πούμε λοιπόν τώρα την ιστορία… Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το έλεγαν Αλίκη η οποία ήταν πέντε χρονών και ζούσε με τον μπαμπά της, την μαμά της και τον μικρούλη αδερφό της κάπου εδώ στην Αθήνα. Στην Αλίκη άρεσαν πάρα πολύ τα παιχνίδια. Μια μέρα καθώς πήγαινε βόλτα με την οικογένεια της, είδαν έναν κύριο που πούλαγε πολλά μπαλόνια. Από αυτά που πετάνε ψηλά. Και η Αλίκη τα είδε και ζήτησε από την μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά εκείνη της είπε όχι……… Και σε ρωτάω εγώ τώρα, γιατί πιστεύεις ότι έγινε αυτό;
Νικολέτα: Ε γιατί τα μπαλόνια αυτά είναι ακριβά και δεν είχε λεφτά να της το πάρει και τα λεφτά που είχε ήταν για το φαγητό.
Εγώ: Γιατί δεν είχε λεφτά να της το πάρει όμως;
Νικολέτα: Γιατί έχουμε οικονομική κρίση…
Εγώ: Τί είναι οικονομική κρίση.
Νικολέτα: Νομίζω είναι πολλά…
Εγώ: Δηλαδή;
Νικολέτα: Ελπίζω να μην κάνω λάθος.
Εγώ: Καλεεέ μην αγχώνεσαι, τα λες τέλεια!
Νικολέτα: Με ηχογραφείς;
Εγώ: Ναι αφού σου λέω θα γράψω και το όνομα σου στην εργασία, θα γίνεις διάσημη!!
Νικολέτα: Θα με δείξει και η τηλεόραση;
Εγώ: Χαχα όχι αλλά μπορώ να κάνω την ηχογράφηση cd!
Νικολέτα: Καλά. Εγώ νομίζω οικονομική κρίση είναι ο κόσμος που δεν έχει να φάει, ο κόσμος που πηγαίνει όλη μέρα στην δουλειά αλλά δεν πληρώνεται, όπως γινόταν και με την μαμά μου πριν την διώξουν, ο κόσμος που δεν έχει δουλειά και ο κόσμος που είναι στους δρόμους γιατί δεν μπορεί να πληρώσει σπίτι.
Εγώ: Τα λες πάρα πολύ ωραία. Που έμαθες τί είναι οικονομική κρίση;
Νικολέτα: Ε όλοι μιλάνε για όλα αυτά… Και η μαμά και ο μπαμπάς και η γιαγιά και ο παππούς και στην τηλεόραση και όλοι….
Εγώ: Όντως… Ξέρεις ποιός φταίει και έχουμε οικονομική κρίση;
Νικολέτα: Έτσι νομίζω. Μπορεί να σου πω βλακεία μπορεί και όχι.
Εγώ: Μην αγχώνεσαι κουκλίτσα μου τα λες πάρα πολύ σωστά όλα. Ό,τι θες και σκέφτεσαι μπορείς να μου λες. Ποιός νομίζεις;
Νικολέτα: Καλά. Για όλο αυτό νομίζω ευθύνεται η κυβέρνηση και αυτός ο βλάκας ο Παπανδρέου….. Ααα είπα κακιά λέξη συγνώμη!
Εγώ: Δεν πειράζει!! Ποιός είναι ο Παπανδρέου ξέρεις;
Νικολέτα: Το έχω δει στην τηλεόραση και ξέρω ότι είναι στην κυβέρνηση και έχω ακούσει ότι όλοι αυτοί φταίνε που δεν έχουμε λεφτά. Να και που η μαμά δεν έχει δουλειά πια αυτοί φταίνε.
Εγώ: Και που έχεις ακούσει ότι φταίνε αυτοί;
Νικολέτα: Ε παντού… Και ο παππούς το λέει και στον φούρνο την Νικολέτα- έχουμε φούρνο με το όνομα μου στην γειτονιά- όταν πάμε να πάρουμε ψωμί μιλάει η γιαγιά με την κυρία εκεί και στην τηλεόραση παντού.
Εγώ: Πολύ ωραία… Υπάρχει κάτι που θα μπορούσαμε να κάνουμε για να μην έχουμε οικονομική κρίση;
Νικολέτα: Ναι.
Εγώ: Τι;
Νικολέτα: Τώρα να το πω ή δεν κάνει;
Εγώ: Πες το καλέ! Σου είπα πες μου οτιδήποτε θες!!
Νικολέτα: Επειδή μια φορά μιλάγανε η μαμά με την νονά για όλα αυτά με είχαν ρωτήσει και μίλησα και εγώ, με είχαν ρωτήσει και αυτές αυτή την ερώτηση.
Εγώ: Και τί είπες;
Νικολέτα: Δεν είπα.
Εγώ: Σε μένα θα πεις;
Νικολέτα: Ναι. Πιστεύω ότι πρέπει να ψηφίσουμε κάποιους που είναι καλύτεροι από αυτούς που…. κάτσε να το πω κάπως αλλιώς… Φταίει η κυβέρνηση άρα για να μην έχουμε οικονομική κρίση πρέπει να ψηφίσουμε κάποιους που είναι καλοί και σωστοί και όχι…….- να το πω τώρα αυτό;
Εγώ: Να το πεις!!
Νικολέτα: Και όχι τους καραγκιόζηδες που έχουμε τώρα!
Εγώ: Χαχα είσαι θεά!!! Θύμησε μου πάλι πόσο χρονών είσαι;
Νικολέτα: Έξι.
Εγώ: Και εμείς οι απλοί άνθρωποι τι πρέπει να κάνουμε τώρα που δεν έχουμε λεφτά μέχρι να φτιάξουν τα πράγματα;
Νικολέτα: Οικονομία.
Εγώ: Έχεις δίκιο… Και εσύ από ότι μου είπες όταν γνωριστήκαμε φροντίζεις και για την οικονομία των άλλων.
Νικολέτα: Τί εννοείς;
Εγώ: Λέω για αυτό που μου είπες όταν σε ρώτησα τι λαμπάδα πήρες τώρα το Πάσχα, πριν καν μιλήσουμε για την εργασία. Θες να μου ξαναπείς τι είπες;
Νικολέτα: Ναι σου είπα ότι επειδή φτιάξαμε στο σχολείο λαμπάδα και μου άρεσε κιόλας, όταν με πήρε η νονά τηλέφωνο και με ρώτησε τι λαμπάδα θέλω, της είπα ότι από την στιγμή που έχουμε οικονομική κρίση και ο νονός δεν έχει καθόλου δουλειά και έχουν και τόσα έξοδα με το μπέμπη που γέννησε τώρα, δεν υπάρχει λόγος να ξοδεύεται γιατί να έχω δύο λαμπάδες δεν έχει νόημα, την μία θα πάρω.
Εγώ: Είσαι απίστευτη! Και η νονά τι είπε;
Νικολέτα: ‘Εβαλε τα κλάματα.
Εγώ: ….. Πώς νιώθει ο κόσμος τώρα με την κρίση;
Νικολέτα: Ε στεναχωριέται φυσικά… Πώς να χαρεί;
Εγώ: Έχεις δίκιο… Και τι άλλα προβλήματα υπάρχουν με την κρίση;
Νικολέτα: Ε όλα αυτά που σου είπα.. Όταν δεν έχεις λεφτά έχεις πολλά προβλήματα…. Ααα και το άλλο! Ο μπαμπάς έβαλε στο γκαράζ το μεγάλο αμάξι και δεν το παίρνει καθόλου και πήγαινε με το ποδήλατο στην δουλειά αλλά τώρα που δεν έχει δουλειά η μαμά παίρνει το δικό της το μικρό. Και όταν ρώτησα είπαν ότι επειδή δεν έχουμε λεφτά το κάναν.
Εγώ: Κατάλαβα… Με την Αλίκη τι πιστεύεις ότι θα γίνει; Θα της το πάρει ποτέ η μαμά της το μπαλόνι;
Νικολέτα: Πιστεύω ότι αν καταφέρει να βρει λεφτά πρέπει να τα δώσει σε φαγητά και πιο σημαντικά πράγματα και όχι στο μπαλόνι.
Εγώ: Κατάλαβα… Σε υπερευχαριστώ μικρή μου, ήσουν υπέροχη!
Ιδιωτικό Δημοτικό Σχολείο
1.)Μελίνα
16.26 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν Μελινάκι… Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό αδερφό της.Κάποια μέρα είχανε πάει μία βόλτα και βρήκανε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια αυτά που πετάνε στον ουρανό και ζήτησε η Αλίκη από τη μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι…..
Μελίνα: Ναι…
Εγώ: Γιατί πιστεύεις έγινε αυτό;
Μελίνα: Δεν ξέρω… Μπορεί να μην ήταν καλό παιδί.
Εγώ: Λες να μην της το πήρε η μαμά για αυτόν τον λόγο;
Μελίνα: Μπορεί.
Εγώ: Εσένα σου λέει όχι καμιά φορά η μαμά;
Μελίνα: Όταν δεν μαζεύω τα παιχνίδια μου…
Εγώ: Κατάλαβα… Άλλος λόγος λες να υπάρχει που η μαμά της Αλίκης δεν της παίρνει το μπαλόνι;
Μελίνα: Μπορεί να είναι φτωχή…
Εγώ: Λες;
Μελίνα: Η μαμά λέει ότι τα παιδάκια που κοιμούνται στον δρόμο είναι φτωχά και γι’ αυτό δεν έχουν σπίτι…
Εγώ: Ναι έχει δίκιο η μαμά… Χτες μου ζωγράφισες την οικονομική κρίση…
Μελίνα: Ναι..
Εγώ: Ξέρεις τί είναι;
Μελίνα: Ναι μου έχει πει η μαμά. Το λέει όλη την ώρα στην δουλειά της.
Εγώ: Τι δουλειά κάνει η μαμά σου;
Μελίνα: Είναι δημοσιογράφος.
Εγώ: Ααα και σου έχει εξηγήσει τι είναι η οικονομική κρίση;
Μελίνα: Ναι.
Εγώ: Τί είναι;
Μελίνα: Είναι που δεν έχουν λεφτά πολλοί άνθρωποι γύρω μας.
Εγώ: Εσύ έχεις;
Μελίνα: Ναι η μαμά μου και ο μπαμπάς μου έχουν.
Εγώ: Μπράβο! Και για πες μου.. Ποιός φταίει για την οικονομική κρίση ξέρεις;
Μελίνα: Ναι. Οι πολιτικοί λέει η μαμά.
Εγώ: Κατάλαβα… Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε για να μην έχουμε οικονομική κρίση;
Μελίνα: Να βάλουμε τιμωρία αυτούς που φταίνε…
Εγώ: Τι τιμωρία;
Μελίνα: Να μην τους παίρνουμε αυτά που θέλουν για να στεναχωριούνται.
Εγώ: Στεναχωριέται κάποιος όταν δεν του παίρνουν κάτι που θέλει;
Μελίνα: Ναι στεναχωριέται αυτός που δεν έχει λεφτά.
Εγώ: Άρα και η Αλίκη στεναχωρέθηκε;
Μελίνα: Ναι.
Εγώ: Και γενικά τώρα με την οικονομική κρίση, οι άνθρωποι που δεν έχουν λεφτά τι πρόβληματα έχουν;
Μελίνα: Δεν ξέρω. Δεν έχουν λεφτά.
Εγώ: Και είναι τόσο σημαντικά τα λεφτά;
Μελίνα: Ναι.
Εγώ: Γιατί;
Μελίνα: Γιατί θέλουμε τα λεφτά για να αγοράζουμε. Και αύριο θα μου πάρει ο μπαμπάς ο μπαμπάς tablet σαν το δικό του. Μου το υποσχέθηκε γιατί ήμουν καλό παιδί και μάζεψα τα παιχνίδια μου.
Εγώ: Αχ τέλεια σε ζηλεύω, θέλω και εγώ:
Μελίνα: Δεν έχεις; Αφού είσαι μεγάλη…
Εγώ: Δεν έχω όμως…
Μελίνα : Να πας να πάρεις…
Εγώ: Δεν μπορώ.
Μελίνα: Γιατί;
Εγώ: Γιατί είναι ακριβό…
Μελίνα: Α καλά εγώ θα πάρω και άμα θες θα πω στον μπαμπά μου να σου πάρει και εσένα γιατί έχει πολλά λεφτά.
Εγώ: Χαχα εντάξει. Λοιπόν, και τι πιστεύεις ότι θα γίνει με την Αλίκη στο τέλος; Θα της το πάρει η μαμά της το μπαλόνι;
Μελίνα: Ναι.
Εγώ: Αν δεν της το έπαιρνε επειδή είναι φτωχή, πώς θα μπορέσει να της το πάρει τώρα;
Μελίνα: Θα βρει λεφτά και θα της το πάρει.
Εγώ: Πού θα τα βρει τα λεφτά;
Μελίνα: Στην δουλειά.
Εγώ: Και αν δεν έχει δουλειά;
Μελίνα: Θα βρει δουλειά αν δεν έχει.
Εγώ: Εντάξει. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την βοήθεια σου.
2.)Μίνα
8.28 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν… Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη, ήταν στην ηλικία σου και ζούσε με την μαμά της τον μπαμπά της και τον αδερφούλη της. Κάποια μέρα είχανε πάει μία βόλτα και βρήκανε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια αυτά που πετάνε στον ουρανό και ζήτησε η Αλίκη από τη μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι και η μαμά της της είπε όχι… Και εγώ τώρα θέλω να σε ρωτήσω,γιατί πιστεύεις ότι της είπε όχι ;
Μίνα: Γιατί δεν είχε λεφτά.
Εγώ: Για αυτό λες, ε; Και γιατί δεν έχει λεφτά η μαμά ;
Μίνα: Γιατί είναι φτωχή. Υπάρχουν και φτωχοί άνθρωποι έχουμε μάθει στο σχολείο που δεν έχουν λεφτά .
Εγώ: Ξέρεις γιατί είναι φτωχοί;
Μίνα: Γιατί δεν έχουν λεφτά σου είπα.
Εγώ: Ναι ξέρεις γιατί δεν έχουν λεφτά;
Μίνα: Όχι.
Εγώ: Οικονομική κρίση ξέρεις τί είναι;
Μίνα: Ααα ναι , αυτό δεν έιναι που παθαίνει η μαμά όταν την νευριάζουμε και φωνάζει και χτυπάει το χέρι στο τραπέζι;
Εγώ: Χαχα όχι αυτό είναι σκέτο κρίση. Και δεν μου λες, πως πιστεύεις ότι ένιωσε τώρα η Αλίκη που δεν της πήρε η μαμά της το μπαλόνι;
Μίνα: Στεναχωρήθηκε.
Εγώ: Αν δεν ήταν φτωχή η μαμά της θα της το έπαιρνε το μπαλόνι;
Μίνα: Ναι .
Εγώ: Και ξέρεις ποιός φταίει και οι φτωχοί είναι φτωχοί;
Μίνα: Δεν ξέρω.
Εγώ: Και οι γονείς από που τα παίρνουν τα χρήματα ;
Μίνα: Από την τράπεζα.
Εγώ: Αα..Και κάνουν κάτι για να τα πάρουν;
Μίνα: Βάζουν μία κάρτα
Εγώ: Δουλεύουν;
Μίνα: Ναι δουλεύουν.
Εγώ: Για ποιό λόγο δουλεύουν;
Μίνα: Γιατί έτσι κάνουν πάνε στην δουλειά. Και ο μπαμπάς μου πάει στην δουλειά.
Εγώ: Και για πες… Πιστεύεις ότι όλοι άνθρωποι έχουν τα ίδια λεφτά ή άλλοι περισσότερα και άλλοι λιγότερα;
Μίνα: Μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα. Σου ξαναείπα υπάρχουν και μερικοί φτωχοί , το μάθαμε στο σχολείο.
Εγώ: Σωστά. Και οι φτωχοί δεν έχουν λεφτά να πάρουν παιχνίδια;
Μίνα: Όχι.
Εγώ: Να φάνε έχουν.
Μίνα: Ναι να φάνε έχουν νομίζω.
Εγώ: Και με την Αλίκη τί θα γίνει τελικά; Θα της το πάρει ποτέ το μπαλόνι η μαμά της;
Μίνα: Αφού είναι παραμύθι. Τα παραμύθια έχουν πάντα καλό τέλος άρα θα της το πάρει.
Εγώ: Και πού θα τα βρει τα λεφτά;
Μίνα: Μπορεί να τα βρουν κάπου τα λεφτά και να της το πάρει.
Εγώ: Σωστά αφού τα παραμύθια έχουν καλό τέλος.
Μίνα: Ναι την τελειώσαμε την ιστορία, θα μου δώσεις τα αυτοκόλλητα τώρα;
Εγώ: Χαχα ναι σε ευχαριστώ πολύ!
3.)Μυρτώ
8.26 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν Μυρτώ μου, πάμε να πούμε την ιστοριούλα τώρα… Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό αδερφό της.Κάποια μέρα είχανε πάει μία βόλτα και βρήκανε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια αυτά που πετάνε στον ουρανό και ζήτησε η Αλίκη από τη μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι….. Γιατί πιστεύεις ότι έγινε αυτό;
Μυρτώ: Πώς τον λέγαν τον κύριο;
Εγώ: Εε Μανώλη!
Μυρτώ: Γιατί η Αλίκη δεν έφαγε το φαϊ της το μεσημέρι και η μαμά της την τιμώρησε. Και δεν θα φάει ούτε παγωτό.
Εγώ: Ααα κατάλαβα. Και αν η Αλίκη είχε φάει και η μαμά της της έλεγε πάλι όχι τι μπορεί να έφταιγε;
Μυρτώ: Τότε δεν θα είχε κάνει τα μαθήματα της ή θα έμεινε πολλή ώρα στην πισίνα.
Εγώ: Ααα λες;
Μυρτώ: Ναι.
Εγώ: Υπάρχει περίπτωση να ήταν πολύ ακριβό και να μην της το πήρε για αυτό το λόγο;
Μυρτώ: Μπορεί να μην είχανε λεφτά. Η μαμά λέει ότι υπάρχουν φτωχοί και εμείς που έχουμε λεφτά πρέπει να δίνουμε σε αυτούς που δεν έχουν. Εγώ πάντα δίνω στα φανάρια. Ο μπαμπάς λέει ότι λεφτά δεν έχουν αυτοί που δεν δουλεύουν και αυτό είναι κρίση που με έβαλες να σου ζωγραφίσω κιόλας.
Εγώ: Κατάλαβα… Και ποιός φταίει για την κρίση ξέρεις;
Μυρτώ: Οι φτωχοί που δεν δουλεύουν φταίνε.
Εγώ: Και γιατί δεν δουλεύουν;
Μυρτώ: Γιατί βαριούνται γι’αυτό δεν δουλεύουν και γιατί έχουμε κρίση δηλαδή τα λεφτά τα έχουν οι καλοί.
Εγώ: Ααα στην κρίση τα λεφτά τα έχουν οι καλοί;
Μυρτώ: Ε ναι αφού έχουμε κρίση και εμείς έχουμε λεφτά.
Εγώ: Κατάλαβα… Και τι προβλήματα έχουν οι φτωχοί;
Μυρτώ: Δεν παίρνουν ακριβά ρούχα.
Εγώ: Κατάλαβα…Και ξέρεις τι θα μπορούσαμε να κάνουμε για να μην έχουμε κρίση;
Μυρτώ: Μμμμ να φύγουν οι φτωχοί από την χώρα και να μείνουν οι καλοί. Έτσι δεν θα έχουμε κρίση.
Εγώ: Και που να πάνε οι φτωχοί;
Μυρτώ: Ταξίδι με αεροπλάνο. Και εγώ πάω πολλά ταξίδια με αεροπλάνο αλλά εγώ είμαι καλή και πρέπει να γυρνάω.
Εγώ: Κατάλαβα. Έχεις κάτι άλλο να μου πεις που ξέχασα να ρωτήσω;
Μυρτώ: Πότε θα μου δώσεις καραμέλα που είπες;
Εγώ: Τώρα!
4.)Νίκη
14.21 λεπτά
Εγώ: Λοιπόν Μυρτώ μου, πάμε να πούμε την ιστοριούλα τώρα… Μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό αδερφό της.Κάποια μέρα είχανε πάει μία βόλτα και βρήκανε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια αυτά που πετάνε στον ουρανό και ζήτησε η Αλίκη από τη μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι….. Γιατί πιστεύεις ότι έγινε αυτό;
Μυρτώ: Πώς τον λέγαν τον κύριο;
Εγώ: Εε Μανώλη!
Μυρτώ: Γιατί η Αλίκη δεν έφαγε το φαϊ της το μεσημέρι και η μαμά της την τιμώρησε. Και δεν θα φάει ούτε παγωτό.
Εγώ: Ααα κατάλαβα. Και αν η Αλίκη είχε φάει και η μαμά της της έλεγε πάλι όχι τι μπορεί να έφταιγε;
Μυρτώ: Τότε δεν θα είχε κάνει τα μαθήματα της ή θα έμεινε πολλή ώρα στην πισίνα.
Εγώ: Ααα λες;
Μυρτώ: Ναι.
Εγώ: Υπάρχει περίπτωση να ήταν πολύ ακριβό και να μην της το πήρε για αυτό το λόγο;
Μυρτώ: Μπορεί να μην είχανε λεφτά. Η μαμά λέει ότι υπάρχουν φτωχοί και εμείς που έχουμε λεφτά πρέπει να δίνουμε σε αυτούς που δεν έχουν. Εγώ πάντα δίνω στα φανάρια. Ο μπαμπάς λέει ότι λεφτά δεν έχουν αυτοί που δεν δουλεύουν και αυτό είναι κρίση που με έβαλες να σου ζωγραφίσω κιόλας.
Εγώ: Κατάλαβα… Και ποιός φταίει για την κρίση ξέρεις;
Μυρτώ: Οι φτωχοί που δεν δουλεύουν φταίνε.
Εγώ: Και γιατί δεν δουλεύουν;
Μυρτώ: Γιατί βαριούνται γι’αυτό δεν δουλεύουν και γιατί έχουμε κρίση δηλαδή τα λεφτά τα έχουν οι καλοί.
Εγώ: Ααα στην κρίση τα λεφτά τα έχουν οι καλοί;
Μυρτώ: Ε ναι αφού έχουμε κρίση και εμείς έχουμε λεφτά.
Εγώ: Κατάλαβα… Και τι προβλήματα έχουν οι φτωχοί;
Μυρτώ: Δεν παίρνουν ακριβά ρούχα.
Εγώ: Κατάλαβα…Και ξέρεις τι θα μπορούσαμε να κάνουμε για να μην έχουμε κρίση;
Μυρτώ: Μμμμ να φύγουν οι φτωχοί από την χώρα και να μείνουν οι καλοί. Έτσι δεν θα έχουμε κρίση.
Εγώ: Και που να πάνε οι φτωχοί;
Μυρτώ: Ταξίδι με αεροπλάνο. Και εγώ πάω πολλά ταξίδια με αεροπλάνο αλλά εγώ είμαι καλή και πρέπει να γυρνάω.
Εγώ: Κατάλαβα. Έχεις κάτι άλλο να μου πεις που ξέχασα να ρωτήσω;
Μυρτώ: Πότε θα μου δώσεις καραμέλα που είπες;
Εγώ: Τώρα!
5.)Παναγιώτης
12 λεπτά
Εγώ: Ήταν μια φορά και έναν καιρό ένα κοριτσάκι που το λέγανε Αλίκη. Η Αλίκη ήταν 5 χρονών και ζούσε με την μαμά της, τον μπαμπά της και τον μικρό αδερφό της.Κάποια μέρα είχανε πάει μία βόλτα και βρήκανε έναν κύριο που πουλούσε μπαλόνια αυτά που πετάνε στον ουρανό και ζήτησε η Αλίκη από τη μαμά της να της πάρει ένα μπαλόνι αλλά η μαμά της της είπε όχι…..
Παναγιώτης: Ναι…
Εγώ: Γιατί πιστεύεις ότι συνέβη αυτό;
Παναγιώτης: Βασικά εγώ δεν ξέρω πως είναι το μπαλόνι που λες.
Εγώ: Χμμ, ήταν ένα μπαλόνι από αυτά που πετάνε και είχε τον Μπομπ Σφουγγαράκη πάνω.
Παναγιώτης: Ααα…
Εγώ: Της άρεσε πολύ της Αλίκης το μπαλόνι και το ζήτητησε από την μαμά της αλλά εκείνη της είπε όχι.
Παναγιώτης: Εγώ νομίζω ότι αυτό το μπαλόνι δεν θα έχει βάρος για να το κρατήσει η Αλίκη και θα πάει ψηλά και μπορεί να πάρει και την Αλίκη ψηλά.
Εγώ: Γι΄ αυτόν τον λόγο δηλαδή πιστεύεις ότι η μαμά της Αλίκης είπε όχι;
Παναγιώτης: Ναι, ή μπορεί να φυσήξει ένας δυνατός αέρας και να το πάρει άλλος το μπαλόνι.
Εγώ: Ποιός θα μπορούσε να το πάρει;
Παναγιώτης: Κάποιος άλλος που δεν έχει.
Εγώ: Λες να το βρει κάποιο παιδάκι που δεν έχει λεφτά;
Παναγιώτης: Ε, μπορεί.
Εγώ: Και γιατί κάποιος δεν έχει λεφτά ξέρεις;
Παναγιώτης: Επειδή είναι ένας ξένος που δεν έχει λεφτά και ζητάει με ευγένεια να του δώσουμε κάτι για να πάρει λεφτά και να αγοράσει κάτι, παιχνίδια για να πάρουν τα παιδιά.
Εγώ: Πώς βρίσκουνε λεφτά οι γονείς;
Παναγιώτης: Οι γονείς κάνουν δουλειές και τους δίνουν λεφτά. Και η μαμά μου τώρα είναι στην Θεσσαλονίκη για δουλειά.
Εγώ: Και όταν δεν έχει δουλειά και λεφτά κάποιος τί κάνει;
Παναγιώτης: Τραγουδάει στον δρόμο και του δίνουν λεφτά σε ένα ποτηράκι.
Εγώ: Γιατί τα έχουμε ανάγκη τα λεφτά;
Παναγιώτης: Γιατί θέλουμε να αγοράσουμε κάτι πολύ ακριβό, δηλαδή να συνεχίζουμε να συνεχίζουμε να αγοράζουμε κάτι που αρέσουν σε εμάς τα παιδιά τους και να μας το παίρνουν οι γονείς. Να αγοράσουμε κάτι που χρειάζονται και θέλουν τα παιδιά, ένα παιχνίδι.
Εγώ: Και πιστεύεις ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τα ίδια λεφτά ή μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα;
Παναγιώτης: Μερικοί έχουν περισσότερα και μερικοί λιγότερα.
Εγώ: Και αυτοί που έχουν λίγα μπορούν να αγοράσουν όλα αυτά που θέλουν τα παιδιά τους;
Παναγιώτης: Όχι.
Εγώ: Να φάνε έχουν όμως;
Παναγιώτης: Ναι όλοι έχουμε φαγητό αλλά δεν κάνει να τρώμε γλυκά λέει η μαμά οπότε δεν μπορώ να φάω το γλειφιτζούρι που μου έφερες. Μόνο λίγο σοκολάτα κάνει.
Εγώ: Ωχ συγνώμη Παναγιώτη μου δεν το ήξερα, θα σου φέρω κάποια άλλη μέρα σοκολάτα.
Παναγιώτης: Ωραία.
Εγώ: Η οικονομική κρίση ξέρεις τι είναι;
Παναγιώτης: Είναι οι φτωχοί που κάηκε το σπίτι τους;
Εγώ: Έτσι νομίζεις;
Παναγιώτης: Ναι.
Εγώ: Άρα ποιός φταίει για την κρίση;
Παναγιώτης: Η φωτιά.
Εγώ: Και τι θα μπορούσαμε να κάνουμε;
Παναγιώτης: Να σβήσουμε την φωτιά.
Εγώ: Με την Αλίκη τί πιστεύεις ότι θα γίνει στο τέλος; Θα το πάρει το μπαλόνι;
Παναγιώτης: Πρέπει να το σκεφτεί πολύ σοβαρά η μαμά της.
Εγώ: Η Αλίκη πώς νιώθει που δεν της το παίρνει η μαμά της το μπαλόνι;
Παναγιώτης: Στεναχωριέται.
Εγώ: Εσύ στεναχωριέσαι όταν δεν σου παίρνουν κάτι που θες;
Παναγιώτης: Εμένα μου παίρνουν αυτά που θέλω.
Εγώ: Ωραία. Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για την βοήθεια σου και σου χρωστάω μια σοκολάτα!
—-
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ……………………………………………………………………………………………………………………..σελ.1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ…………………………………………………………………………………………………………………….σελ.2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………………………………………………………..σελ. 3-4
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ…………………………………………….. σελ. 4-18
1.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ……………………………………….. σελ. 5-7
1.2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ…………….σελ. 7-8
1.3 ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ……………..σελ. 9-10
1.4 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ……………………………………………………………………………….σελ. 10-12
1.5 ΒΑΣΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ .ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ………………………………………………………………………………………………σελ. 12-13
1.6 ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΙΑΚΗ ΣΚΕΨΗ ΠΑΙΔΙΩΝ…………………………………σελ. 13-16
1.7 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ………………………………………………………. ……………………… σελ. 16-18
1.7.1 MΑΤΙΕ-JOSE CHAMBART DE LAUWE……………………σελ. 16-17
1.7.2 HERZLICH……………………………………………………………………σελ. 18
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ…………………………………………………………………….. σελ. 19-54
2.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ………………………………………………………………………………….σελ. 19-20
2.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ …………………………………………………………… σελ. 20-25
2.3 ΑΙΤΙΑ ΚΡΙΣΗΣ ………………………………………………………………………..σελ. 25- 29
2.3.1 ΑΙΤΙΑ………………………………………………………………………………σελ. 25-28
2.3.2 ΜΥΘΟΙ ………………………………………………………………………………..σελ. 29
2.4 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ …………………………………………………………………………..σελ. 29- 38
2.4.1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ …………………………………………….σελ. 29-31
2.4.2 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ……………………….σελ. 32-34
2.4.3 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ……………………………………….σελ. 34-38
2.5 ΛΥΣΕΙΣ ……………………………………………………………………………………σελ. 38-43
2.6 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ…………………………………………………….. σελ. 43-54
2.6.1 ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΣ…………………………………………….. σελ. 43-44
2.6.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ …………….σελ. 44-46
2.6.3 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ…….. σελ. 46-47
2.6.4 ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ……………………….. σελ. 47-54
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ………………………………………………………………………………σελ. 55-86
3.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ………………………………………………….. σελ. 55-59
3.2 ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ…………………………………………………………….. σελ. 59-86
3.2.1 ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ………………………………………… σελ.59-74
3.2.2 ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ………………………………σελ. 74-80
3.2.3 ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ……………………………..σελ. 81-84
3.2.4 ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ………………………… σελ. 85-86
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ……………………………………………………………………………….σελ. 87-94
4.1 ΟΡΙΣΜΟΣ……………………………………………………………….. ………………. σελ.87
4.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ……………………………………………………….. σελ 88-89
4.3 ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ………………..σελ. 89-91
4.4 ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ………………………………..σελ 91-94
4.4.1 Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ……………………. σελ.91-92
4.4.2 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ .σελ. 92-94
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: H ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ ……………………………………………………………………..σελ. 95- 104
5.1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ…………………………………………………………………. σελ 95-97
5.2 ΜΕΘΟΔΟΣ ………………………………………………………………………………………σελ. 97-99
5.3 ΔΕΙΓΜΑ …………………………………………………………………………………………σελ. 99-103
5.4 ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ …………………………………………σελ. 103-104
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΧΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
………………………………………………………………………………………………… σελ. 105-141
6.1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΧΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ………………………………………………. ..σελ.105-124
6.2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ…………………………………… ….σελ. 125
6.2.1 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΧΡΗΜΑΤΩΝ……………………………………………………. σελ. 125-127
6.2.2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΡΙΣΗΣ ………………………………………………………………..,σελ. 127- 129
6.2.3 ΑΙΤΙΑ…………………………………………………………………………………….σελ. 129- 131
6.2.4 ΛΥΣΕΙΣ …………………………………………………………………………………σελ. 131-133
6.2.5.α ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΡΙΣΗΣ……………………………………… σελ. 133-136
6.2.5.β ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΡΙΣΗΣ………………………….. σελ. 136-137
6.2.6 ΠΗΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΚΡΙΣΗ …………………………………………σελ. 138-139
6.2.7 ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ (ΠΡΟ)ΒΛΕΨΕΙΣ ……………………………………………σελ. 139-141
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ……………………………………………σελ. 142-145
ΕΠΙΛΟΓΟΣ:………………………………………………………………………………………………… σελ. 146-147
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:…………………………………………………………………………………………..σελ.148-151
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΑΠΟΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΗΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ……………….σελ. 152-194
—
Σχετικά Άρθρα
- Τι ξέρουν τα παιδιά για την κρίση; Της Eλένης Σουκούρογλου
- Η Πιέρα Ολανιέ για την εφηβεία: Κατασκεύασε το παρελθόν σου
- Πανελλήνιες: Προσπάθεια ένταξης στην ενήλικη ζωή με… σαδιστικό τρόπο;
- Πένθος ναι! Της Ελένης Νίνα
- Το κλειδί της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και της… επιβίωσης
- H πλειοψηφία γύρω μας, φασίστες είναι. Της Κρυσταλίας Πατούλη
- Υπάρχει ελπίδα να αλλάξει αυτός ο κόσμος Κεμάλ …
- Πώς βιώνουν οι έφηβοι την κρίση; Της Αναστασίας Αδάμ
 18/03/2014
|
 17/03/2011
|
Crystalia Patouli -------- 